GEOGRAFIA KLASA VII DZIAŁ I. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE POLSKI
1. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE POLSKI
– Polska leży w centralnej części Europy, w dużej części na Nizinie Środkowoeuropejskiej.
– Kraj rozciąga się od południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego po góry Karpaty.
– Terytorium Polski wyznaczone są przede wszystkim przez granice naturalne. Od zachodu granica przebiega wzdłuż dwóch rzek: Odry i Nysy Łużyckiej, a od strony wschodniej wzdłuż rzeki Bug. (ok. 150 km).
– Południową granicę Polski wyznaczają łańcuchy górskie: Sudety oraz Karpaty.
– Całkowita powierzchnia Polski liczy 322, 7 tys. km2 (obszar lądowy z wodami śródlądowymi wynosi 311,9 tys. km2).
POŁOŻENIE POLITYCZNE POLSKI
– Polska graniczy z siedmioma sąsiadami (Niemcami, Czechami, Słowacją, Ukrainą, Białorusią, Litwą i Rosją).
– Ważne jest położenie nad Morzem Bałtyckim (transport towarów drogą morską).
KTÓRA CZĘŚĆ BAŁTYKU NALEŻY DO POLSKI?
Poza obszarem lądowym do Polski należy część Bałtyku.
W jej obrębie wyróżniamy:
– morskie wody wewnętrzne takie jak: zalew szczeciński, zalew wiślany i część zatoki gdańskiej;
– morze terytorialne tj.: pas wód o szerokości 12 mil morskich od linii brzegowej.
Polska posiada też morską strefę ekonomiczną (do której ma wyłączne prawo do korzystania z bogactw naturalnych)
POJĘCIE!
CZYM JEST MILA MORSKA?
Jednostka długości używana w żegludze morskiej i jest równa 1850 m
DŁUGOŚCI GRANIC POLSKI
– długość granicy państwowej (km) – 3511
– długość granicy lądowej – 3071
– długość granicy morskiej – 440
– długość linii brzegowej – 770
POŁOŻENIE MATEMATYCZNE POLSKI
Wyznaczają współrzędne geograficzne jego skrajnych punktów
CZYM SĄ SKRAJNE PUNKTY?
To miejsca wysunięte najdalej na północ, południe, wschód i zachód.
SKRAJNE PUNKTY POLSKI
– północ (brzeg morza w Jastrzębiej Górze),
– na zachodzie (zakole Odry koło Cedyni),
– od strony wschodniej (zakole Bugu koło Hrubieszowa),
– południe (szczyt Opołonek).
DO CZEGO SŁUŻĄ SKRAJNE PUNKTY?
Na podstawie ich współrzędnych można obliczyć rozciągłość południową oraz rozciągłość równoleżnikową Polski.
JAKIE SĄ KONSEKWENCJE POŁUDNIKOWEJ ROZCIĄGŁOŚCI POLSKI?
KONSEKWENCJE | POLSKA |
różnice w momencie wschodu i zachodu słońca | różnica czasu słonecznego pomiędzy wschodem słońca na wschodnich i zachodnich krańcach kraju wynosi około 40 minut. Taki sama różnica dotyczy Zachodu słońca na tych obszarach |
położenie w różnych strefach czasowych | kraj leży na obszarze dwóch stref czasowych |
JAKIE SĄ KONSEKWENCJE RÓWNOLEŻNIKOWEJ ROZCIĄGŁOŚCI POLSKI?
KONSEKWENCJE | POLSKA |
różnice w wysokości górowania Słońca | wysokość Słońca na południowych krańcach Polski (każdego dnia) podczas górowania jest niemal o 6° większa niż w krańcach północnych. |
różnice trwania dnia i nocy | najdłuższy dzień w roku na krańcach północnych trwa ponad 17 godzin, a na krańcach południowych ponad 16 godzin. Różnica to ok. 70 minut. |
2. PRZESZŁOŚĆ GEOLOGICZNA
W JAKICH ERACH ZACHODZIŁY WYDARZENIA, KTÓRE MIAŁY NAJWIĘKSZY WPŁYW NA ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE POLSKI?
– erze paleozoicznej;
– erze mezozoicznej;
– erze kenozoicznej.
CO DZIAŁO SIĘ W ERZE PALEOZOICZNEJ?
W erze tej trwały kaledońskie ruchy górotwórcze i towarzysząca im działalność wulkaniczna, co doprowadziło do częściowego sfałdowania Gór Świętokrzyskich i Sudetów. Natomiast w trakcie hercyńskich ruchów górotwórczych pasma tych gór zostały ponownie wypiętrzone. W okresie karbonu zaczęły się formować pokłady węgla kamiennego.
Jak tworzyły się złoża węgla kamiennego w Polsce?
- Ze szczątków roślinności zgromadzonych w zagłębieniach na bagnistym terenie tworzyły się warstwy torfu.
- Torfowiska od czasu do czasu były przykrywane osadami mineralnymi takimi jak piaski nanoszone przez rzeki.
- Pod wpływem nacisku na odległych warstw, torf z czasem przekształcił się w węgiel brunatny, a później w węgiel kamienny.
Pod koniec ery panował gorący i suchy klimat, który sprzyjał intensywnemu parowaniu wód, co z kolei umożliwiło powstanie złóż soli Kamiennej.
Pojawiły się również morskie bezkręgowce (trylobity), które przetrwały do naszych czasów w postaci skamieniałości.
POJĘCIE!
CZYM SĄ SKAMIENIAŁOŚCI?
To szczątki, odciski lub ślady organizmów żyjących na ziemi we wcześniejszych okresach geologicznych takich jak era paleozoiczna.
CO DZIAŁO SIĘ W ERZE MEZOZOICZNEJ?
W tej erze na terenie Polski występowały zbiorniki morskie. Ze szczątków muszli i szkieletów żyjących w nich organizmów powstawały pokłady wapieni. To one budują obecnie m.in. Wyżynę Krakowsko-Częstochowską. W tej erze pojawiły się dinozaury. Rozpoczęły się również alpejskie ruchy górotwórcze.
Skąd wiadomo, czy na obszarze Polski żyły dinozaury?
Świadczą o tym liczne tropy np. odciski stóp tych gadów odnalezione m.in. w Górach Świętokrzyskich oraz na Śląsku.
CO DZIAŁO SIĘ W ERZE KENOZOICZNEJ?
W wyniku ruchów górotwórczych zostały sfałdowane Karpaty. Objęły także Sudety i pas Wyżyn Polskich. W okresie tym zachodziła również działalność wulkaniczna (Sudety) oraz zaczęły tworzyć się złoża węgla brunatnego (okolice Bełchatowa, Bogatyni i Konina).
W wyniku ochłodzenia klimatu (okres plejstocenu) na teren Polski wkroczył lądolód.
Holocen (rozpoczął się 12 tys. lat temu) i trwa do dziś.
Czym jest holocen?
To najmłodsza, trwająca współcześnie, epoka geologiczna.
OBSZAR POLSKI NA TLE JEDNOSTEK GEOLOGICZNYCH EUROPY
Na terenie Polskie graniczą ze sobą trzy główne jednostki geologiczne Europy:
– północno-wschodnia część kraju leży na prekambryjskiej platformie wschodnioeuropejskiej;
– południowo-zachodni fragment rozciąga się na platformie paleozoicznej;
– południowa część kraju leży w strefie fałdowań alpejskich.
3. GÓRY W EUROPIE I W POLSCE
TRZY PASMA GÓRSKIE ZNAJDUJĄCE SIĘ W POLSCE
– Góry Świętokrzyskie
– Karpaty
– Sudety
CECHY KRAJOBRAZU WYSOKOGÓRSKIEGO
– urozmaicona rzeźba terenu
– wysokości względne przekraczające 300 m
– piętrowy układ roślinności
TYPY GÓR WYDZIELONE ZE WZGLĘDU NA GENEZĘ (SPOSÓB POWSTANIA)
Wyróżniamy góry:
– fałdowe,
– zrębowe
– wulkaniczne
PROCES POWSTAWANIA GÓR FAŁDOWYCH
Góry fałdowe powstają w miejscach, gdzie zderzają się płyty litosfery. Warstwy skał, które tworzyły się na dnie oceanów zostają sfałdowane i wypiętrzone.
JAKIE GÓRY MAJĄ FAŁDOWĄ BUDOWĘ?
Najdłuższe góry – Kordyliery, Andy
Najwyższe góry – Himalaje
góry w Europie – Alpy, Pireneje, Karpaty
GÓRY W POLSCE, KTÓRE POWSTAŁY W TRAKCIE
KALEDOŃSKICH I HERCYŃSKICH RUCHÓW GÓROTWÓRCZYCH
W wyniku takich ruchów powstały Góry Sudety (góry zrębowe), natomiast ostateczny kształt nadały im fałdowania alpejskie.
JAK POWSTAJĄ GÓRY ZRĘBOWE?
Takie góry powstają w wyniku wypiętrzania warstw skalnych. Sztywne skały nie ulegają fałdowaniu, lecz pękają i przesuwają się wzdłuż uskoków (czyli powierzchni tych pęknięć) nawet o kilka kilometrów w pionie i setki kilometrów w poziomie. Powoduje to powstanie zrębów i rowów.
DLACZEGO ZNAJDUJĄCE SIĘ W SUDETACH GÓRY STOŁOWE MAJĄ SPŁASZCZONE WIERZCHOŁKI I STROME STOKI?
Góry stołowe zawdzięczają taki kształt ze względu na swoją budowę zrębową.
GDZIE POWSTAJĄ LODOWCE?
Lodowce powstają w miejscach, gdzie odpowiednio niska temperatura powietrza i ukształtowanie powierzchni umożliwiają utrzymywanie się pokrywy śnieżnej przez cały rok. Takie warunki występują na obszarach, gdzie więcej śniegu przybywa niż topnieje.
Wyróżniamy dwa typy lodowców:
– Lodowce górskie
– lądolody
CZY OBECNIE NA ZIEMI WYSTĘPUJĄ LĄDOLODY?
Obecnie na Ziemi występują dwa lądolody. Jeden pokrywa prawie całą powierzchnię Antarktydy i ma grubość ponad 4 500 m, natomiast drugi, mniejszy znajduje się na Grenlandii i ma grubość ok. 3 500 m.
4. ZLODOWACENIA NA OBSZARZE POLSKI
OBSZARY NA ZIEMI, NA KTÓRYCH ZNAJDUJĄ SIĘ WSPÓŁCZEŚNIE LODOWCE
W Europie lodowce występują w Górach Skandynawskich, Alpach i Pirenejach.
FORMY RZEŹBY POLODOWCOWEJ
– WZGÓRZA MORENY CZOŁOWEJ
Charakteryzacja: Formy powstałe w wyniku osadzania materiału u czoła lądolodu.
Gdzie występują: Wieżyca, Dylewska Góra, rejon Trzebnicy (Dolny Śląsk).
– SANDRY
Charakteryzacja: Rozległe równiny zbudowane ze żwirów i z piasków naniesionych przez wody roztopowe.
Gdzie występują: Rzeka Brda.
– ERATYKI
Charakteryzacja: Głazy narzutowe, to fragmenty skał przyniesione przez lądolód z półwyspu skandynawskiego.
Gdzie występują: okolice wsi Rychnowo, okolice Góry Św. Anny.
– OBSZAR MORENY DENNEJ
Charakteryzacja: Podczas topnienia lądolodu osadzał się materiał zgromadzony na jego powierzchni w jego wnętrzu i tak powstały płaskie, lekko faliste albo pagórkowate obszary moreny dennej.
Gdzie występują: Pojezierze Krajeńskie, Kujawy.
– RYNNY
Charakteryzacja: To podłużne zagłębienia, które zostały utworzone w wyniku niszczącej działalności wody płynącej pod lądolodem. Obecnie wiele z nich jest wypełnionych wodą.
Gdzie występują: Jezioro Gopło, Jezioro Jeziorak.
– PRADOLINY
Charakteryzacja: Szerokie doliny utworzone wzdłuż czoła lądolodu podczas jego postoju. Utworzone zostały przez wody wypływające z topniejącego lądolodu.
Gdzie występują: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (od Torunia aż do północnych Niemiec), której fragment dna zajmują Błota Warciańskie.
RÓŻNICE MIĘDZY KRAJOBRAZEM POWSTAŁYM W WYNIKU
DZIAŁALNOŚCI LĄDOLODU, A KRAJOBRAZEM UTWORZONYM
W WYNIKU DZIAŁALNOŚCI LODOWCA GÓRSKIEGO.
KRAJOBRAZ LĄDOLODU
– tworzący je lód przykrywa cały zlodowacony obszar
– rozprzestrzenia się od środka we wszystkich kierunkach
– lądolody mają znacznie większe rozmiary niż w lodowce
KRAJOBRAZ LODOWCA GÓRSKIEGO
– tworzący je lód nie przykrywa całego zlodowaconego obszaru
– lód przesuwa się wzdłuż dolin górskich
– lodowce górskie mają mniejsze rozmiary od lądolodów (lodowiec w Tatrach miał ok. 13 km długości)
PYTANIA
CZYM SĄ FORMY GLACJALNE?
Formami glacjalnymi są wszelkie formy ukształtowania terenu, które zostały stworzone w skutek działalności lodowca, lądolodu lub wód glacjalnych. Mogą to być działania erozyjne (niszczące) lub akumulacyjne (budujące).
W JAKI SPOSÓB W TATRACH POWSTAŁY DOLINY O PRZEKROJU POPRZECZNYM W KSZTAŁCIE LITERY U?
Po wytropieniu się lodowców górskich pozostały doliny U-kształtne. W górnych częściach dolin powstały kotły lodowcowe czyli koliste zagłębienia, w których gromadziły się ogromne masy lodu.
PRZYKŁAD DOLINY U-KSZTAŁTNEJ
Dolina Roztoki w Tatrach Wysokich
5. UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI
W WYNIKU JAKICH PROCESÓW ZOSTAŁA UKSZTAŁTOWANA POWIERZCHNIA POLSKI?
– ruchy górotwórcze
– zlodowacenia
– rzeki
– wody opadowe
– wiatr
– wody Bałtyku
PASY RZEŹBY TERENÓW POLSCE
Na obszarze Polski wyróżniamy sześć pasów rzeźby terenu. Są to:
– Pas pobrzeża (Obejmuje równinny obszar przylegający do Morza Bałtyckiego. Formy występujące na tym terenie to m.in. klify, mierzeje i wydmy.)
– Pas pojezierza (Na obszarze tym występują głównie rzeźba glacjalna, charakteryzująca się m.in. występowaniem licznych jezior oraz pagórkowatym krajobrazem).
– Niziny Środkowopolskie (W pasie tym przeważają równinne obszary z rzadko występującymi wzniesieniami oraz szerokie doliny rzeczne.)
– Wyżyny Polskie (Podłoże zbudowane jest ze skał o odmiennej odporności na niszczenie, które pochodzą z różnych er geologicznych, dlatego różnią się ukształtowaniem powierzchni.)
– Kotliny Podkarpackie (Mają charakter nizinny. Na tym obszarze spływa wiele rzek – zarówno z wyżyn jak i gór.)
– Pas gór (Tworzą Karpaty i Sudety, które różnią się budową geologiczną, wiekiem skał, z których są zbudowane, cechami klimatu, wysokościami szczytów jak również występowaniem pięter klimatyczno-roślinnych.)
6. SKAŁY I SUROWCE MINERALNE
JAKIE SKAŁY WYSTĘPUJĄ W POLSCE?
– gliny
– piaski
– żwiry
– wapienie
– piaskowce
– granity
– bazalty
– gnejsy
PODZIAŁ SUROWCÓW MINERALNYCH ZE WZGLĘDU NA ICH WYKORZYSTANIE
SUROWCE MINERALNE | |||
metaliczne | skalne | energetyczne | chemiczne |
– rudy miedzi – rudy żelaza – rudy cynku i ołowiu | – piaski – żwiry – wapienie – granity – bazalty | – węgiel kamienny – węgiel brunatny – ropa naftowa – gaz ziemny | – sól kamienna – sól potasowa – siarka – fosforyty |
7. CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE KLIMAT
JAKIE CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄ KLIMAT W POLSCE?
– Ilość energii słonecznej docierającej do powierzchni terenu.(Ze względu na położenie naszego kraju dociera do nas umiarkowana ilość energii słonecznej).
– Położenie Polski w środkowej części Europy między Oceanem Atlantyckim a Azją. (Położenie Polski w środkowej części Europy decyduje o tym, że klimat kraju ma cechy przejściowe między klimatem morskim a klimatem kontynentalnym).
– Ciepłe prądy morskie. (Prąd Północnoatlantycki i Prąd Norweski powodują, że klimat zachodniej Europy jest cieplejszy niż innych obszarów położonych podobnych szerokościach geograficznych).
– Położenie nad Morzem Bałtyckim. (Bałtyk łagodzi klimat, lecz ze względu na niewielkie rozmiary jego wpływ ogranicza się tylko do obszarów znajdujących się do kilkudziesięciu kilometrów od brzegu).
– Ukształtowanie powierzchni. (Pasowy układ rzeźby terenu sprawia że nad Polskę docierają głównie masy powietrza z zachodu i ze wschodu).
– Masy powietrza (napływ mas powietrza o różnych właściwościach z wielu kierunków ma wpływ na zmienność pogody w naszym kraju).
PODZIAŁ SUROWCÓW MINERALNYCH ZE WZGLĘDU NA ICH WYKORZYSTANIE
SUROWCE MINERALNE | |||
metaliczne | skalne | energetyczne | chemiczne |
– rudy miedzi – rudy żelaza – rudy cynku i ołowiu | – piaski – żwiry – wapienie – granity – bazalty | – węgiel kamienny – węgiel brunatny – ropa naftowa – gaz ziemny | – sól kamienna – sól potasowa – siarka – fosforyty |
NA CZYM POLEGA PRZEJŚCIOWOŚĆ KLIMATU POLSKI
W Polsce występują rozmaite warunki atmosferyczne i zmienna pogoda w różnych porach roku. np. wiosną i jesienią. Dodatkowo w tych porach roku często występują zmiany temperatury, opady deszczu i burze.
Lato charakteryzuje się wyższymi temperaturami i większą ilością opadów, natomiast zima jest ze śniegiem i mrozem. Jednakże ze względu na zmiany klimatyczne na świecie, można zaobserwować ekstremalne zjawiska atmosferyczne takie jak: powodzie, susze lub nagłe zmiany temperatury.
MASY POWIETRZA NAPŁYWAJĄCE NAD TERYTORIUM POLSKI
POWIETRZE POLARNE MORSKIE
– w zimie przynoszą ocieplenie, opady deszczu ze śniegiem i odwilż
– latem powodują ochłodzenie, wzrost zachmurzenia i opady
POWIETRZE POLARNE KONTYNENTALNE
– dociera nad Polskę głównie zimą, co przynosi mroźną i słoneczną pogodę
– latem, gdy napływa takie powietrze dni są upalne i suche
POWIETRZE ZWROTNIKOWE MORSKIE
– takie masy są ciepłe wilgotne
– powodują wzrost temperatury powietrza i burze
POWIETRZE ARKTYCZNE
– najczęściej napływa do nas wiosną
– przynosi to przymrozki i majowe ochłodzenia
– zimą przynosi silne mrozy i obfite opady śniegu
ĆWICZENIA - SPRAWDŹ WIEDZĘ PRZED SPRAWDZIANEM
Przykładowe zestawienia zadań, które mogą być idealnym treningiem przed realnym sprawdzianem.
Pliki do pobrania w .pdf i wydrukowania TUTAJ
