BIOLOGIA KLASA V – Świat przyrody czeka na odkrycie!
Biologia klasa 5 – budowa i czynności organizmów to dział, w którym uczysz się, czym różnią się istoty żywe od rzeczy nieożywionych. Poznasz, z czego zbudowane są organizmy i jakie wykonują czynności, żeby żyć, rosnąć i się rozwijać. Dowiesz się, czym są komórki, co to znaczy „żyć” oraz jak rozpoznać, że coś jest organizmem żywym. Wszystko wyjaśnione jasno, krok po kroku, z pytaniami i odpowiedziami, które pomogą Ci lepiej zrozumieć świat przyrody.
Biologia klasa 5
🌱 Różnorodność roślin
Rośliny otaczają nas na każdym kroku – w lesie, na łące, w ogrodzie i w doniczce na parapecie. Ale czy wiesz, że nie wszystkie rośliny wyglądają tak samo i rosną w takich samych warunkach?
W tym dziale poznasz różne grupy roślin, które różnią się między sobą budową, sposobem rozmnażania i miejscem życia. Dowiesz się, czym charakteryzują się:
mchy,
paprotniki,
skrzypy,
widłaki,
a także inne ciekawe rośliny, które możesz spotkać w naturze.
Zobaczysz, jak rośliny są przystosowane do życia na lądzie i jak ogromna jest ich różnorodność!
mchy
MCHY - GDZIE WYSTĘPUJĄ?
Mchy żyją głównie na lądzie. Najbardziej lubią miejsca cieniste i wilgotne np. rosną w lesie oraz na pniach, gałęziach drzew czy w szczelinach skalnych. Nieliczne rosną w rzekach lub jeziorach np. zdrojek pospolity, żyje na dnie rzeki przytwierdzony do kamieni.
Mchy żyją głównie na lądzie. Najbardziej lubią miejsca cieniste i wilgotne np. rosną w lesie oraz na pniach, gałęziach drzew czy w szczelinach skalnych. Nieliczne rosną w rzekach lub jeziorach np. zdrojek pospolity, żyje na dnie rzeki przytwierdzony do kamieni.
FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH ELEMENTÓW MCHU
Zarodniki – wysypują się z zarodni, a następnie kiełkują w ulistnione łodyżki z chwytnikami.
Zarodnia – w niej powstają zarodniki
Trzonek – Substancje pokarmowe pobiera z ulistnionej łodyżki, ponieważ nie przeprowadza fotosyntezy
Ulistniona łodyżka – to ona wytwarza substancje pokarmowe podczas fotosyntezy
Chwytniki – utrzymują roślinę w podłożu
🌿 Jak rozmnażają się mchy?
Rozmnażanie mchów przebiega etapami. Do rozmnożenia potrzebna jest woda, ponieważ plemniki mogą przemieszczać się tylko w wilgotnym środowisku.
🟢 Etap 1: Wytwarzanie zarodników
Zarodniki powstają w specjalnym miejscu zwanym zarodnią.
Kiedy dojrzeją, wysypują się na ziemię.
🟢 Etap 2: Kiełkowanie zarodników
Jeśli na ziemi jest odpowiednia wilgotność i temperatura, zarodniki zaczynają kiełkować.
🟢 Etap 3: Powstawanie ulistnionych roślin
Z zarodników rozwijają się małe, ulistnione rośliny mchu.
🟢 Etap 4: Wytwarzanie rodni i plemni
Na szczytach łodyżek mchów tworzą się:
rodnie (zawierają komórki jajowe),
plemnie (zawierają plemniki).
🟢 Etap 5: Zapłodnienie
W kropli wody plemniki przepływają z plemni do rodni.
Tam dochodzi do zapłodnienia i powstaje zygota – komórka, z której powstanie nowa roślina.
🟢 Etap 6: Wzrost trzonka z zarodnią
Z zygoty rozwija się trzonek z zarodnią, i cały cykl rozpoczyna się od nowa.
🌱 Jakie znaczenie mają mchy w przyrodzie?
Mchy odgrywają bardzo ważną rolę w środowisku. Choć są niewielkie, ich obecność ma duże znaczenie dla przyrody:
🌿 Mchy to organizmy pionierskie
Potrafią rosnąć tam, gdzie inne rośliny nie przetrwają, np. na skałkach, hałdach czy nieużytkach.
Mają niewielkie wymagania, jeśli chodzi o podłoże.
💧 Mchy magazynują wodę
Gromadzą wodę z topniejącego śniegu lub opadów.
Podczas suszy oddają ją do gleby, co pomaga zapobiegać wysychaniu środowiska.
🐜 Mchy są ważne dla zwierząt
Stanowią schronienie dla wielu drobnych zwierząt: pająków, chrząszczy, mrówek, ślimaków.
Dla saren i jeleni są źródłem pożywienia.
Ptaki, np. drozd śpiewak, używają mchów do budowy gniazd.
🪵 Mchy tworzą torfowiska
Są głównym składnikiem torfowisk, czyli mokradeł powstających na podmokłych terenach (np. w dolinach rzek).
Torfowiska są ważnym elementem ekosystemu – magazynują wodę i oczyszczają ją.
🌱 Jakie znaczenie mają mchy w przyrodzie?
Mchy odgrywają bardzo ważną rolę w środowisku. Choć są niewielkie, ich obecność ma duże znaczenie dla przyrody:
🌿 Mchy to organizmy pionierskie
Potrafią rosnąć tam, gdzie inne rośliny nie przetrwają, np. na skałkach, hałdach czy nieużytkach.
Mają niewielkie wymagania, jeśli chodzi o podłoże.
💧 Mchy magazynują wodę
Gromadzą wodę z topniejącego śniegu lub opadów.
Podczas suszy oddają ją do gleby, co pomaga zapobiegać wysychaniu środowiska.
🐜 Mchy są ważne dla zwierząt
Stanowią schronienie dla wielu drobnych zwierząt: pająków, chrząszczy, mrówek, ślimaków.
Dla saren i jeleni są źródłem pożywienia.
Ptaki, np. drozd śpiewak, używają mchów do budowy gniazd.
🪵 Mchy tworzą torfowiska
Są głównym składnikiem torfowisk, czyli mokradeł powstających na podmokłych terenach (np. w dolinach rzek).
Torfowiska są ważnym elementem ekosystemu – magazynują wodę i oczyszczają ją.
👨🌾 Jakie znaczenie mają mchy dla człowieka?
✅ Pozytywne znaczenie:
Szczególnie ważne są torfowce, które biorą udział w tworzeniu torfu.
Torf wykorzystywany jest:
w ogrodnictwie – jako ziemia torfowa, która jest żyzna i dobrze zatrzymuje wilgoć,
w leczeniu – jako borowina, stosowana np. w zabiegach leczniczych i rehabilitacji.
❌ Negatywne znaczenie:
Mchy mogą zarastać łąki i pastwiska,
Zatrzymują dużą ilość wody, co może prowadzić do zabagnienia terenu.
To utrudnia wypas bydła i korzystanie z tych terenów przez rolników.
🌿 Jakie występują gatunki mchów?
Oto przykłady kilku często spotykanych gatunków mchów:
Torfowiec błotny – ma kuliste zarodnie
Widłoząb miotlasty – zarodnie są zakrzywione
Płonnik pospolity – zarodnie są proste
PAPROTNIKI
🌿 Jakie znaczenie mają paprotniki w przyrodzie?
Paprotniki są składnikami runa leśnego – rosną na dnie lasu i tworzą zieloną warstwę roślin.
Stanowią miejsce życia i schronienie dla wielu małych zwierząt, np. myszarka zaroślowa chowa się wśród paproci i żywi się ich liśćmi oraz łodygami.
👩🌾 Jakie znaczenie mają paprotniki dla człowieka?
✅ Pozytywne:
Są źródłem substancji leczniczych – np. herbatki ze skrzypu wspierają kondycję włosów i paznokci.
Wykorzystywane jako rośliny ozdobne – np. w ogrodach, parkach, na rabatach.
❌ Negatywne:
Niektóre paprotniki, np. skrzypy, mogą być uciążliwymi chwastami.
Gdy rosną na polach uprawnych lub w ogrodach, utrudniają wzrost innych roślin.
PAPROcie
PAPROTNIKI - GDZIE WYSTĘPUJĄ? JAK SIĘ ROZMNAŻAJĄ?
Większość paprotników żyje na lądzie w miejscach, gdzie jest wilgoć i cień. Rosną w lasach, nad brzegami jezior i rzek. Niektóre żyją na łąkach lub polach uprawnych, a nieliczne w wodzie (np. salwinia występująca w wodach stawów i jezior). Do paprotników zaliczamy paprocie, skrzypy i widłaki.
JAK ROZMNAŻAJĄ SIĘ PAPROCIE?
Latem, na spodniej stronie liści rozwijają się zarodnie, w której powstają i dojrzewają zarodniki. Następnie zarodniki spadają na ziemię i kiełkują. Powstają rośliny nazywane przedroślami, które mają sercowaty kształt i wielkość około 1 cm. Na spodniej stronie rośliny powstają plemnie i rodnie. Do zapłodnienia zachodzi tylko w obecności wody i prowadzi do powstania zygoty, z której rozwija się paproć.
- Powstanie zarodni
- Wytwarzanie zarodników
- Kiełkowanie zarodników
- Wytwarzanie plemni i rodni
- Zapłodnienie
- Wzrost i rozwój paproci
JAKIE WYSTĘPUJĄ GATUNKI PAPROCI?
- Orlica pospolita
- Długosz królewski
- Pióropusznik strusi
skrzypy
skrzypy - budowa, gatunki
Pęd wiosenny nie ma rozgałęzień. Ponieważ nie zawiera chlorofilu jest barwy żółtobrunatnej. Na szczycie znajduje się kłos zarodnionośny. Pęd korzysta z substancji odżywczych, które gromadzone są w kłączu. Do zadań pędu należy wytwarzanie zarodników.
Pęd letni nie ma już kłosa zarodnionośnego, jest mocno rozgałęziony koloru zielonego. Wytwarza substancje pokarmowe podczas fotosyntezy. Substancje te są częściowo zbierane w kłączu (podziemna łodyga).
JAKIE WYSTĘPUJĄ GATUNKI SKRZYPÓW?
– Skrzyp olbrzymi
– Skrzyp leśny
– Skrzyp błotny
widłaki
gatunki widłaków
JAKIE WYSTĘPUJĄ GATUNKI WIDŁAKÓW?
– Widłak wroniec
– Widłak jałowcowaty
Rośliny nasienne
🌼 Rośliny nasienne to najliczniejsza i najbardziej zróżnicowana grupa roślin na Ziemi. To właśnie do niej należą rośliny, które wytwarzają nasiona – a z nasion mogą powstać nowe rośliny.
Dzięki nasionom te rośliny są świetnie przystosowane do życia na lądzie. Wśród roślin nasiennych znajdziemy zarówno rośliny zielne, jak i drzewa czy krzewy. W tym dziale poznasz ich budowę, sposób rozmnażania oraz różnice między roślinami nagonasiennymi a okrytonasiennymi.
🌱 Rośliny nasienne (kwiatowe)
Rośliny nasienne to rośliny, które wytwarzają kwiaty i nasiona. Są to najliczniejsze rośliny na Ziemi – rosną niemal wszędzie i mają ogromne znaczenie dla przyrody oraz człowieka.
🌸 Do czego służy kwiat?
Kwiat służy roślinie do rozmnażania płciowego – to w nim powstają komórki rozrodcze.
🌾 Do czego służy nasienie?
Nasienie zawiera zalążek nowej rośliny – dzięki niemu może powstać kolejny osobnik.
Chroni je łupina nasienna, która zabezpiecza przed mrozem, suszą i innymi niekorzystnymi warunkami.
Po oderwaniu się od rośliny nasiennej, nasiono przechodzi w stan spoczynku i czeka na dobre warunki do kiełkowania.
Sposoby przemieszczania się nasion:
przez wiatr
przez wodę
przez zwierzęta
Rośliny nagonasienne
🌲 Cechy roślin nagonasiennych (np. iglaste)
Nagonasienne to najczęściej drzewa iglaste (np. sosna, świerk) oraz krzewy.
Zamiast kwiatów z płatkami, mają szyszki, a ich liście są w postaci igieł.
Są zazwyczaj zimozielone – nie zrzucają wszystkich igieł na zimę, tylko co kilka lat, dzięki czemu mogą fotosyntezować przez cały rok.
Ich igły są wąskie i pokryte woskiem, a pień otacza gruba kora – to wszystko chroni przed mrozem i suszą.
🤓 Ciekawostka!
Nie wszystkie rośliny nagonasienne mają igły!
Miłorząb dwuklapowy to roślina nagonasienna, która ma liście w kształcie wachlarza, a nie igły. To jedna z najstarszych roślin na Ziemi.
🌲 Budowa rośliny nagonasiennej – na przykładzie sosny zwyczajnej
Sosna zwyczajna to drzewo zbudowane z dwóch głównych części:
✅ Część nadziemna:
Pień, który rozgałęzia się i tworzy koronę drzewa
Liście w postaci cienkich, sztywnych igieł – wyrastają z gałęzi
✅ Część podziemna:
Palowy system korzeniowy – długi, silny korzeń główny sięgający głęboko w glebę
🌸 Kwiaty i szyszki u sosny
Sosna wytwarza dwa rodzaje kwiatów:
kwiaty męskie – powstają w nich ziarna pyłku
kwiaty żeńskie – zawierają zalążki
Oba rodzaje kwiatów występują na jednej roślinie, ale w osobnych skupieniach, zwanych kwiatostanami.
🌰 Skąd biorą się szyszki?
Kwiatostany żeńskie przekształcają się z czasem w szyszki, które:
zawierają nasiona,
mają skrzydełka, które umożliwiają rozsiewanie przez wiatr
🌱 Rozmnażanie się roślin nagonasiennych (na przykładzie sosny)
Proces rozmnażania sosny składa się z kilku etapów:
Kwitnienie – wiosną powstają kwiaty męskie i żeńskie
Zapylenie – wiatr przenosi pyłek z kwiatów męskich na żeńskie
Tworzenie łagiewki pyłkowej – pyłek wytwarza łagiewkę, która dostarcza plemniki do zalążka
Zapłodnienie – komórki plemnikowe łączą się z komórką jajową
Powstanie nasion – z zapłodnionego zalążka rozwija się nasienie
Rozsiewanie nasion – wiatr roznosi nasiona na nowe miejsca
Kiełkowanie – z nasiona wyrasta nowa roślina
Chcesz zobaczyć, jak naprawdę rozmnażają się paprocie? Ten film krok po kroku pokazuje, jak wyhodować nową paproć z zarodników – możesz spróbować też w domu! 🌱 👉 kliknij tutaj, aby obejrzeć na YouTube.
🌲 Przykłady roślin nagonasiennych
Drzewa iglaste:
Sosna zwyczajna
Świerk pospolity
Jodła pospolita
Modrzew europejski
Krzewy iglaste:
Cis pospolity
Jałowiec pospolity
Kosodrzewina
🌍 Znaczenie roślin nagonasiennych w przyrodzie
Produkują tlen przez cały rok
Pochłaniają dwutlenek węgla z powietrza
Stanowią schronienie i siedlisko dla wielu zwierząt
Są źródłem pożywienia dla wielu gatunków
👩🔧 Znaczenie roślin nagonasiennych dla człowieka
Drewno używane w budownictwie
Wykorzystywane do produkcji mebli i papieru
Kora, szyszki i nasiona są składnikami kosmetyków i leków
Często sadzone jako rośliny ozdobne w ogrodach i parkach
Rośliny okrytonasienne
🌼 Cechy roślin okrytonasiennych
Wytwarzają kwiaty i owoce – to ich główna cecha odróżniająca je od nagonasiennych.
Są przystosowane do życia w prawie każdym środowisku lądowym, a niektóre również żyją w wodzie (np. grzybienie białe – lilie wodne).
🌿 Jakie formy mają rośliny okrytonasienne?
Ze względu na budowę łodygi rośliny okrytonasienne dzielimy na dwie grupy:
Rośliny zielne – mają miękkie i delikatne łodygi, które obumierają na zimę (np. mak, stokrotka, fasola)
Rośliny drzewiaste – mają zdrewniałe pędy i żyją wiele lat (np. dąb, brzoza, jabłoń)
🌸 Budowa kwiatu rośliny okrytonasiennej
Większość roślin okrytonasiennych ma kwiaty obupłciowe, czyli takie, które zawierają:
pręciki – męskie elementy kwiatu, w których powstaje pyłek,
słupki – żeńskie części kwiatu, w których znajdują się zalążki (z nich powstają nasiona).
🌺 Okwiat – zewnętrzna część kwiatu
Składa się z:
kielicha (zazwyczaj zielonego)
korony (barwne płatki przyciągające owady)
👉 Okwiat chroni wnętrze kwiatu i przyciąga owady zapylające, np. pszczoły, motyle, trzmiele.
📍 Pozostałe elementy kwiatu:
Wszystkie części kwiatu wyrastają z dna kwiatowego – to jego dolna część.
Górna część słupka (znamię) wychwytuje pyłek,
Dolna część słupka (zalążnia) chroni zalążki, które po zapłodnieniu przekształcają się w nasiona.
🌸 Jak rozmnażają się rośliny okrytonasienne? (na przykładzie czereśni)
Kwitnienie – drzewo wytwarza kwiaty.
Zapylenie – owady (np. pszczoły) przenoszą ziarna pyłku z pręcików jednego kwiatu na znamię słupka innego kwiatu.
Zapłodnienie – ziarno pyłku wytwarza łagiewkę pyłkową, która przenosi komórki plemnikowe do zalążka. Jedna z nich łączy się z komórką jajową.
Powstanie owocu – z zalążka powstaje nasienie, a ze ściany zalążni rozwija się owocnia (czyli skórka i miąższ owocu). Pozostałe części kwiatu obumierają.
Przenoszenie owoców – zwierzęta zjadają owoce, a nasiona są wydalane razem z niestrawionymi resztkami.
Kiełkowanie nasion – gdy nasiono znajdzie się w odpowiednich warunkach, wyrasta z niego nowa roślina.
🍃 Jak rozprzestrzeniają się rośliny okrytonasienne?
Wiatr – np. owoce klonu, mniszka
Zwierzęta – np. łopian, jarzębina
Woda – np. owoce palmy kokosowej
🌱 Budowa nasienia rośliny okrytonasiennej
Każde nasienie składa się z:
Zarodka – to z niego powstaje nowa roślina
Tkanki odżywczej (bielma) – zawiera substancje potrzebne do wzrostu
Łupiny nasiennej – chroni nasienie przed wysuszeniem i uszkodzeniem
✅ Do kiełkowania nasion potrzebne są:
Woda
Tlen
Odpowiednia temperatura
Czasami także światło
🌿 Na czym polega rozmnażanie wegetatywne?
To rozmnażanie bez udziału kwiatów, nasion i zapłodnienia.
Nowe rośliny powstają z fragmentów rośliny „rodzica”, np. z:
bulw (np. ziemniak)
kłączy (np. konwalia)
cebuli (np. cebula, tulipan)
rozłogów (np. truskawka)
lub z sadzonki przygotowanej przez człowieka
Stosowane głównie w ogrodnictwie i rolnictwie.
🌍 Znaczenie roślin okrytonasiennych w przyrodzie
Są źródłem pokarmu dla zwierząt
Stanowią środowisko życia dla wielu organizmów
Pochłaniają dwutlenek węgla, produkują tlen
Oczyszczają powietrze (lasy liściaste pochłaniają pyły i gazy)
Zatrzymują wodę z opadów – przeciwdziałają suszom
👩🌾 Znaczenie roślin okrytonasiennych dla człowieka
Źródło pożywienia – zboża (mąka), buraki cukrowe (cukier), owoce i warzywa (witaminy), przyprawy (np. wanilia, zioła)
Produkcja leków i kosmetyków
Drewno – do mebli, papieru i budownictwa
Pasza dla zwierząt hodowlanych
Rośliny ozdobne – w ogrodach i parkach
🌳 Przykłady gatunków drzew liściastych
Wierzba biała
Klon jawor
Wiąz pospolity
Olsza czarna
Jesion wyniosły
Topola osika
🌿 Przykłady krzewów liściastych
Trzmielina pospolita
Bez czarny
Głóg dwuszyjkowy
🌸 Przykłady krzewinek
Wrzos zwyczajny
Borówka czarna
Borówka brusznica
nagonasienne vs okrytonasienne
| Cecha | Rośliny nagonasienne | Rośliny okrytonasienne |
|---|---|---|
| Kwiaty | Nie mają typowych kwiatów z płatkami, tworzą szyszki | Mają kwiaty, często barwne i pachnące |
| Owoce | Nie tworzą owoców | Tworzą owoce otaczające nasiona |
| Nasiona | Leżą odsłonięte na łuskach szyszek | Są ukryte wewnątrz owocu |
| Liście | Najczęściej igły (wąskie, sztywne, z woskiem) | Różnorodne – liściaste, szerokie, czasem opadające |
| Rodzaje roślin | Głównie drzewa i krzewy iglaste | Drzewa, krzewy, krzewinki i rośliny zielne |
| Przykłady | Sosna, świerk, jodła, cis, jałowiec | Czereśnia, klon, truskawka, mak, borówka |
Biologia klasa 5
Przykładowe zestawienia zadań
Przykładowe zestawienia zadań, które mogą być idealnym treningiem przed realnym sprawdzianem.
Pliki do pobrania w .pdf i wydrukowania TUTAJ