BIOLOGIA KLASA VI DZIAŁ III. STAWONOGI I MIĘCZAKI

CECHY STAWONOGÓW

Co to jest staw?

To ruchome połączenie części szkieletu.

Gdzie żyją stawonogi?

Stawonogi żyją prawie we wszystkich typach środowisk wodnych i lądowych.

Wspólne cechy stawonogów:

– podział ciał na segmenty;

– odnóża zbudowane z odcinków połączonych stawami;

– ciało pokryte chitynowym oskórkiem.

Jakie grupy zwierząt zaliczamy do stawonogów?

– skorupiaki;

– owady;

– pajęczaki

Do najmniejszych przedstawicieli stawonogów zaliczamy roztocza, które żyją w kurzu domowym. Mają maksymalnie 0,5 mm długości.

Największym stawonogiem na świecie jest krab olbrzymi, który żyje na dnie Oceanu Spokojnego. Waży ok. 20 kg, a każde jego odnóże ma ok. 2 m długości.

Rodzaje odnóży:

– odnóża kroczne (dzięki nim się poruszają)

– odnóża gębowe (dzięki nim pobierają pokarm)

– czułki (dzięki nim odbierają informacje z otoczenia)

Ciekawostka!

Samce jelonka rogacza wykorzystują odnóża gębowe nie tylko do chwytania i rozrywania pokarmu ale również do walki o samicę.

Do czego służy chitynowy oskórek?

Chroni on ciało przed uszkodzeniem oraz zabezpiecza przed utratą wody, a także pełni funkcję szkieletu zewnętrznego.

Co to jest chityna? To cukier, z którego zbudowane są np. oskórek stawonogów albo ściana komórkowa grzybów.

Oskórek u stawonogów nie powiększa się wraz ze wzrostem ciała, dlatego jest on co jakiś czas wymieniany na nowy. Zjawisko takiej wymiany nazywany jest linieniem (najpierw ciasny oskórek pęka, zwierzę wysuwa się z niego okryte już nowym oskórkiem, który na początku jest miękki, a z czasem twardnieje. U niektórych stawonogów np. raków czy krabów oskórek zawiera sole mineralne, dzięki którym oskórek jest twardy i wytrzymały)

Jakie oczy mają stawonogi?

– oczy złożone (Znajdują się na głowie. Każde oko zbudowane jest z tysięcy jednakowych malutkich oczek. Obraz oglądanych przedmiotów składa się z kolorowych punktów i plamek)

– oczy proste (Znajdują się pomiędzy oczami złożonymi. Są one małe i błyszczą. Służą do oceny intensywności oświetlenia.)

1. SKORUPIAKI – STAWONOGI, KTÓRE MAJĄ TWARDY PANCERZ

Gdzie żyją skorupiaki?

Większość żyje w wodzie, niektóre gatunki zasiedlają wilgotne środowiska lądowe

Cechy wspólne przedstawicieli skorupiaków:

– ciało podzielone na głowotułów i odwłok;

– dwie  pary czułków;

– zazwyczaj pięć par odnóży krocznych.

BUDOWA RAKA STAWOWEGO

– czułki (pełnią funkcję narządów zmysłu: dotyku, smaku i węchu)

– oczy (umieszczone są na ruchomym słupku, co zwiększa pole widzenia)

– głowotułów (na nim znajdują się oczy złożone, dwie pary czułków i pięć par odnóży krocznych)

– pancerz (twardy i gruby – chroni przed uszkodzeniami)

– odwłok (zbudowany z połączonych ruchomo segmentów, co pozwala na podwijanie go)

– wachlarz (jest płaski, co umożliwia wykonywanie szybkich skoków do tyłu w sytuacjach zagrożenia)

– pierwsza para odnóży (przekształcona jest w szczypce, którymi chwytany jest pokarm, służy również do obrony i do budowania nor)

– odnóża kroczne (służą do przemieszczania się i pływania)

JAKIE ZWIERZĘTA ZALICZAMY DO SKORUPIAKÓW? 

– Stonoga murowa (żyje  na lądzie – ściółka leśna, ma tylko kilka par odnóży krocznych pomimo nazwy)

– Krab wełnistoręki (żyje w M. Bałtyckim, nazwa pochodzi od szczypiec pokrytych włoskami)

– Langusty (żyją w wodach słonych, nie mają szczypiec, posiadają bardzo długie i grube czułki)

– Homary (żyją na brzegach mórz i oceanów, chowając się w szczelinach skalnych)

– Rozwielitka (jest składnikiem słodkowodnego planktonu, pływa skokami dzięki drugiej parze czułków, ma ciało pokryte przezroczystym pancerzykiem)

– Krewetki (żyją we wszystkich środowiskach wodnych)

– Pąkle (są na stałe przytwierdzone do podłoża, ciało pąkli pokrywa wapienny pancerzyk)

– Kryl antarktyczny (żyje w ławicach złożonych z milionów osobników)

ZNACZENIE SKORUPIAKÓW W PRZYRODZIE

– większe skorupiaki np. raki czy kraby zjadają zwierzęta bezkręgowe i niewielkie kręgowce

– skorupiaki, które tworzą plankton są pożywieniem dla innych zwierząt wodnych

– pąkle i rozwielitki przyspieszają oczyszczanie wód

– niektóre skorupiaki wchodzą w związki z innymi zwierzętami przynosząc korzyści obu stronom (pustelnik – ukwiał)

ZNACZENIE SKORUPIAKÓW DLA CZŁOWIEKA

– są składnikami pożywienia np. raki, kraby, krewetki

– rozwielitki są hodowane i wykorzystywane jako pokarm dla ryb akwariowych

– pąkle występujące w bardzo dużych skupiskach na kadłubach statków utrudniają pokonywanie oporu wody, co powoduje większe zużycie paliwa

Co stanowi zagrożenie dla polskich raków?

Rak pręgowany, który został sprowadzony z Ameryki Północnej zaraża inne raki (np. rak szlachetny, rak stawowy) chorobą – dżumą raczą, na którą sam jest odporny.

2. OWADY – STAWONOGI ZDOLNE DO LOTU

Gdzie żyją owady?

Większość żyje na lądzie, tylko część z nich żyje w środowisku wodnym

Jak wyglądają owady?

– ciało okrywa chitynowy oskórek (jest sztywny i elastyczny);

– większość ma skrzydła (umiejętność latania wykorzystują do zdobywania pokarmu i ucieczką przed zagrożeniem);

– podział ciała na trzy części: głowę, tułów i odwłok;

– jedna para czułków;

– trzy pary odnóży (umożliwiają poruszanie się).

Ciekawostka!

– chrząszcze np. biedronki mają dwie pary skrzydeł, pierwsza para chroni skrzydła drugiej pary

– ważki mają dwie pary błoniastych długich i wąskich skrzydeł

– motyle mają dwie pary dużych i szerokich skrzydeł, które są bardzo delikatne i wielobarwne oraz pokryte są drobnymi łuskami

Jak  odżywiają się owady?

Owady są roślinożerne np. świerszcz, niektóre są drapieżnikami np. modliszka, część owadów jest wszystkożerna np. turkuć podjadek.

RODZAJE APARATÓW GĘBOWYCH?

– liżący (mucha zlizuje pokarm, wcześniej rozpuszcza go śliną)

– gryzący (pasikonik odcina, gryzie i miażdży pokarm)

– ssący (motyl ma aparat w postaci długiej, zwiniętej spiralnie rurki, którą rozprostowuje, gdy chce wysysać nektar znajdujący się w głębi kwiatu)

– kłująco-ssący (komar nakłuwa tkankę żywiciela, samica odżywia się krwią ptaków i ssaków, a samce sokami z roślin.)

ODNÓŻA OWADÓW 

– chwytne (modliszka zwyczajna chwyta swoją ofiarę i zjada ją żywcem)

– czepne (wesz ludzka nie ma skrzydeł, przyczepia się do włosów za pomocą odnóży z pazurkami)

– pływne (pływak żółtobrzeżek pływa za pomocą trzeciej pary odnóży, które są długie, spłaszczone i pokryte chitynowymi włoskami)

– grzebne (turkuć podjadek żyje w glebie, w której drąży korytarze za pomocą krótkich, silnych odnóży pierwszej pary)

GATUNKI MOTYLI

– Paź królowej

– Modraszek ikar

– Rusałka pawik

– Listkowiec cytrynek

– Rusałka admirał

– Bielinek kapustnik

ZNACZENIE OWADÓW W PRZYRODZIE

– stanowią element sieci pokarmowych

– są pokarmem dla wielu gatunków zwierząt (dzięcioły, sikory)

– owady zapylają kwiaty roślin

– owady żyjące w glebie zjadają szczątki organizmów, które się tam znajdują, co przyczynia się do tworzenia próchnicy

ZNACZENIE OWADÓW DLA CZŁOWIEKA

– dostarczają cennych surowców (pszczoły wytwarzają miód, a gąsienice jedwabnika morwowego nici służące do produkcji jedwabiu)

– są sprzymierzeńcami w walce z uciążliwymi zwierzętami (biedronki zjadają mszyce, a ważki zjadają komary i muchy)

– wołek zbożowy niszczy nasiona zbóż, kaszę, mąkę

– mól niszczy np. ubrania, dywany

– giez bydlęcy wyrządza szkody w hodowli zwierząt

– stonka ziemniaczana, mszyca burakowa, bielinek kapustnik niszczą uprawy roślin

– komar widliszek przenosi malarię

– mucha tse-tse przenosi drobnoustroje przyczyniające się do śpiączki afrykańskiej

Ciekawostka!

Pszczoła miodna odwiedza do 10 kwiatów na minutę.

Nici z kokonów gąsienicy jedwabnika służą do produkcji jedwabiu naturalnego.

Jedwabnik morwowy został udomowiony 5500 lat temu w Chinach

ROZWÓJ OWADÓW 

Pasikonik przechodzi przeobrażenie niezupełne. Samica składa jaja, z których wylęga się larwa, później staje się dorosłym owadem.

Natomiast  motyl przechodzi przeobrażenie zupełne. Z jaj wylęga się larwa (gąsienica) z niej powstaje poczwarka, a później dorosły owad – motyl.

3. PAJĘCZAKI – STAWONOGI, KTÓRE MAJĄ CZTERY PARY ODNÓŻY

Gdzie żyją pajęczaki?

Głównie na lądzie, tylko niektóre przystosowały się do życia w środowisku wodnym.

 

Wygląd pajęczaków

Ciało chroni chitynowy oskórek, który może być różnej grubości np. u pająków odwłok jest miękki i cienki, a na głowotułowiu – sztywny i gruby, dodatkowo pokryty jest gęstymi, chitynowymi włoskami.

 

Cechy budowy zewnętrznej pajęczaków:

– ciało podzielone na głowotułów i odwłok;

– brak czułków;

– cztery pary odnóży krocznych

 

Jak odżywiają się pająki?

Wstępne trawienie pokarmu odbywa się na zewnątrz ciała. Zwierzęta oblewają swoją ofiarę substancją, która zawiera enzymy trawienne, rozkładając pokarm do postaci płynnej. Następnie zasysają ten płyn do wnętrza przewodu pokarmowego.

Do pajęczaków zaliczamy również: skorpiony, świerzbowce, kosarze i kleszcze.

BUDOWA TYGRZYKA PASKOWANEGO

– szczękoczułki (służą do ataku i obrony, zakończone ostrym, ruchomym pazurem z ujściem gruczołów jadowych)

– oczy proste (pająki maja do ośmiu par)

– nogogłaszczki (służą do chwytania i rozdrabniania pokarmu, jest to też narząd dotyku)

– głowotułów

– chitynowy oskórek

– kędziołki przędne (znajdują się na brzusznej stronie; produkują one płynna substancję, która na powietrzu krzepnie i tworzy nici; Z powstałych nici pająki tkają sieci łowne i gniazda)

– cztery pary odnóży krocznych (umożliwiają ruch i budowanie sieci łownych)

ZNACZENIE PAJĘCZAKÓW W PRZYRODZIE

– są elementem sieci pokarmowych;

– zjadają drobne kręgowce i bezkręgowce np. komary i muchy;

– czasami odżywiają się roślinami;

– stanowią pokarm dla zwierząt lądowych.

ZNACZENIE PAJĘCZAKÓW DLA CZŁOWIEKA

– zjadają owady, które niszczą uprawy roślin i wywołują choroby zwierząt hodowlanych;

– kleszcze przenoszą bakterie boreliozy i wirusy wywołujące kleszczowe zapalenie mózgu;

– świerzbowce pasożytują na skórze człowieka;

– roztocza mogą wywoływać uczulenie;

– niektóre pająki i skorpiony wytwarzają jad, który może być śmiertelny dla człowieka.

4. MIĘCZAKI – ZWIERZĘTA, KTÓRE MAJĄ MUSZLE

Gdzie żyją mięczaki?

Głownie w wodach słonych, czasem w słodkich, czasami na lądzie, a najczęściej w miejscach wilgotnych i zacienionych.

Jak wyglądają mięczaki?

– ciało podzielone mają na trzy części: głowę (na niej znajdują się czułki i oczy), nogę (silnie umięśniony narząd ruchu) i worek trzewiowy (zawiera większość narządów wewnętrznych);

– muszla (chroni worek trzewiowy, pełni funkcję szkieletu zewnętrznego).

Jakie zwierzęta należą do mięczaków?

– Ślimaki (mają muszle jednoczęściową, najczęściej spiralnie skręconą);

– Małże (ich muszla zbudowana jest z połączonych ze sobą połówek);

– Głowonogi (jeśli już mają muszle, to schowaną wewnątrz ciała).

Ciekawostka!

Największym małżem jest przydacznia olbrzymia. Może ważyć ok. 250 kg i mieć ok. 1,5 m długości. Żyje w Oceanie Spokojnym i Oceanie Indyjskim.

GATUNKI ŚLIMAKÓW

– Wstężyk gajowy;

– Świdrzyk lśniący;

– Bursztynka pospolita;

– Zatoczek rogowy;

– Błotniarka stawowa;

– Żyworódka pospolita;

– Pomrów błękitny (jest wszystkożerny i nie ma muszli)

– Stożek (morski ślimak drapieżny, który zabija swoje ofiary jadem)

BUDOWA ŚLIMAKA WINNICZKA 

– Głowa (na niej znajdują się dwie pary czułków);

– dłuższe czułki (na nich znajdują się oczy, które rozpoznają intensywność światła);

– krótsze czułki (to narządy dotyku i węchu);

– Tarki (na ich powierzchni są drobne chitynowe ząbki);

– Otwór gębowy (prowadzi on do gardzieli, w której znajdują się: szczęka i tarka służące do pobierania i rozdrabniania pokarmu);

– noga (pokryta śluzem, który ułatwia pełzanie; ślimak winniczek kopie nią dołki, w których składa jaja);

– muszla (dzięki niej ślimaki potrafią przetrwać zimę i suszę).

BUDOWA RACICZNICY ZMIENNEJ (małży)

– syfon wypustowy (to rurka, przez którą z ciała małży wypływa woda, która zawiera dwutlenek węgla i resztki pokarmu);

– syfon wpustowy (jest rurką, przez którą wpływa woda do ciała małży bogata w tlen i cząstki pokarmu);

– noga (umożliwia pełzanie, zagrzebywanie się w dnie zbiornika i przytwierdzanie się do podłoża);

– muszla (umożliwia pływanie, dzięki szybkiemu otwieraniu się i zamykaniu połówek).

Do małż należą również przegrzebki

BUDOWA OŚMIORNICY POSPOLITEJ (głowonóg)

– głowa (wyodrębniona część ciała, na której znajdują się oczy)

– oczy (dzięki nim widzą dobrze kształty przedmiotów i rozróżniają kolory)

– lejek (dzięki niemu szybko się poruszają, wyrzucając gwałtownie przez niego wodę)

– otwór gębowy (prowadzi do gardzieli, która ma tarki i szczęki służące do rozgryzania muszli i pancerzy zwierząt)

– ramiona (to narząd ruchu, dzięki nim zdobywają też pokarm i mogą się obronić; ośmiornica ma ich osiem jednakowej długości)

– przyssawki (ułatwiają chwytanie i przytrzymywanie ofiary)

Inne głowonogi: kałamarnice, mątwy

ZNACZENIE MIĘCZAKÓW W PRZYRODZIE

– są elementem sieci pokarmowych;

– stanowią pożywienie zwierząt bezkręgowych;

– ślimaki zjadają część roślin;

– małże przyczyniają się do oczyszczania wód.

ZNACZENIE MIĘCZAKÓW DLA CZŁOWIEKA

– są składnikiem pożywienia człowieka np. ślimaki, małże

– niektóre małże np. perłopławy, wykorzystywane są do wyrobu pereł

– niektóre ślimaki wyrządzają szkody wśród roślin  uprawnych

ĆWICZENIA - SPRAWDŹ WIEDZĘ PRZED SPRAWDZIANEM

Przykładowe zestawienia zadań, które mogą być idealnym treningiem przed realnym sprawdzianem.

Pliki do pobrania w .pdf i wydrukowania TUTAJ