BIOLOGIA KLASA VI DZIAŁ IV KRĘGOWCE ZMIENNOCIEPLNE

1. RYBY – KRĘGOWCE ŚRODOWISK WODNYCH

Ryby to zmiennocieplne kręgowce, które zamieszkują wszystkie rodzaje wód.

Co to znaczy zwierzę zmiennocieplne?

To takie, którego temperatura ciała jest zmienna i zależy od temperatury otoczenia.

Jak oddychają ryby?

Ryby oddychają za pomocą skrzeli, które obmywa woda dostarczająca tlen, a usuwa dwutlenek węgla. Pod pokrywami skrzelowymi ukryte są szczeliny, którymi woda wypływa za zewnątrz.

Skrzela – składają się z delikatnych, cienkich blaszek, które oplecione są siecią włosowatych naczyń krwionośnych.

BUDOWA RYBY NA PODSTAWIE OKONIA EUROPEJSKIEGO

– głowa (sztywno połączona z resztą ciała – tułowiem);

– oczy (brak powiek u większości, ponieważ są obmywane przez wodę);

– pokrywy skrzelowe (są ruchome, ponieważ zapewniają ciągły przepływ wody przez skrzela);

– płetwa grzbietowa (dzięki niej ryby utrzymują równowagę);

– linia boczna (jest po obu stronach tułowia, dostarcza informacji o kierunku wody i jej szybkości);

– łuski (chronią ciało przed uszkodzeniami tworząc twardy i sztywny pancerz);

– płetwy piersiowe i brzuszne (sterują ciałem i są odpowiedzialne za utrzymanie równowagi);

– płetwa ogonowa (wspomaga pracę ogona);

– płetwa odbytowa (odpowiedzialna jest za utrzymanie równowagi).

JAK ROZMNAŻAJĄ SIĘ RYBY? 

– rozmnażają się w wodzie

– okres rozmnażania się zwany jest tarłem

– czas i długość tarła zależy od gatunku ryb (okoń – wiosną, sum – latem, pstrąg jesienią i zimą)

– u większości ryb samice składają jaja (zwierzęta jajorodne)

– jaja ryb zwane są ikrą

– najczęściej jaja składane są na dnie zbiornika, albo mogą być przyklejone na roślinach

– po złożeniu jaj przez samicę, samiec polewa ją mleczem (biały płyn zawierający plemniki) żeby doszło do zapłodnienia

– cały proces zachodzi poza ciałem ryby i jest nazywany zapłodnieniem zewnętrznym

– z zapłodnionych jaj wylęga się potomstwo

– niektóre gatunki ryb opiekują się ikrą lub potomstwem

Ciekawostka!

– Skalary swoją ikrę wachlują pletwami, żeby był większy przepływ wody, a tym samym dostarczyć więcej tlenu

– Pyszczaki trzymają ikrę, a później potomstwo w jamie gębowej

– Niektóre ryby odbywają długie wędrówki, żeby odbyć tarło np. łososie i węgorze

PRZEGLĄD I ZNACZENIE RYB

Jaki kształt ciała mają ryby?

– opływowy (ryby żyjące w otwartej strefie wód np. tuńczyk)

– silnie spłaszczony (ryby zamieszkujące dno zbiornika np. Patelnica)

– wydłużony – walcowaty (ryby żyjące wśród gęstych roślin lub skał np. Murena)

Co to jest ławica? Ławica to duże stada ryb. Gdy szybko się poruszają, rozprasza to uwagę drapieżnika, co powoduje, że albo rezygnuje on z ataku albo jest on nieskuteczny.

Ciekawostki!

– Żarłacz biały (ma super węch, kroplę krwi potrafi wyczuć w ponad 100 l wody)

– Rekin wielorybi (ma ok. 10 metrów długości i waży ponad 20 ton)

– Żaglica (to najszybsza ryba na świecie, osiąga prędkość 110 km/h)

– Pensetnik dwuoki (w tylnej części ma plamę przypominającą oko, dzięki niej wprowadza w błąd drapieżniki, które polują na ten gatunek)

– Skorpena (ma maskujące ubarwienie i kształt ciała, jest niewidoczna na tle otoczenia i jest uzbrojona w kolce jadowe)

– Ptaszory (latające ryby, dzięki silnie rozwiniętym płetwom piersiowym mogą latać nad wodą uciekając przed drapieżnikiem)

ZNACZENIE RYB W PRZYRODZIE

– regulują liczebność organizmów, którymi się żywią

– wchodzą w związki z innymi organizmami (Babka – krewetka)

 

ZNACZENIE RYB DLA CZŁOWIEKA

– są źródłem mięsa

– służą do pozyskiwania tranu

– dostarczają ikry, która spożywana jest jako kawior

– wykorzystywane są do produkcji żelatyny i kleju

– są wskaźnikiem czystości wód

– są hodowane w akwariach

– rekiny i skorpeny są niebezpieczne dla człowieka

Zagrożenia ryb

– zmiany, które zachodzą w ich środowisku w wyniku działalności człowieka np. zanieczyszczenie wód i osuszanie terenów pod zabudowę

– odławianie zbyt dużej ilości ryb na pokarm dla ludzi i zwierząt

Ochrona ryb

– poprawianie czystości wód

– dbanie o zbiorniki, gdzie ryby zimują i odbywają tarło

– kontrola połowów ryb morskich i słodkowodnych

Ochrona gatunkowa to objęcie tych gatunków ryb, które występują rzadko i są zagrożone wyginięciem. Nie wolno ich zabijać, chwytać, płoszyć lub trzymać w niewoli.

JAKIE RYBY ŻYJĄ W MORZU BAŁTYCKIM?

– śledzie i szproty;

– dorsze i makrele;

– iglicznie i wężynki;

– flądry, turboty, gładzice i sole;

– łososie i węgorze.

2. PŁAZY – KRĘGOWCE WODNO-LADOWE

Gdzie żyją płazy?

– Większość płazów jest dwuśrodowiskowa – część życia spędza na lądzie, a część w wodzie.

– są zwierzętami zmiennocieplnymi (zależne są od temperatury otoczenia)

– te, co żyją w klimacie umiarkowanym zapadają w stan odrętwienia, gdy temperatura znacznie się obniża (albo przebywają na dnie zbiorników wodnych, albo na lądzie w norach

Ciekawostka!

Żaba  moczarowa podczas godów wchodzi do wody, samce w tym czasie zmieniają kolor swojego ciała na niebieski.

BUDOWA PŁAZÓW NA PRZYKŁADZIE ŻABY MOCZAROWEJ

– powieki (ochraniają oczy przed uszkodzeniem, oczyszczają i nawilżają)

– nozdrza (umożliwiają oddychanie powietrzem, podczas pływania blisko powierzchni wody)

– kończyny przednie (podpierają ciało, gdy zwierzę porusza się po lądzie oraz biorą udział w pływaniu)

– kończyny tylne (są dłuższe od przednich i lepiej umięśnione niż przednie, służą do pływania i skakania na lądzie)

– błona pławna (znajduje się między palcami kończyn tylnych, co zwiększa powierzchnię stopy i ułatwia pływanie)

– skóra (umożliwia wymianę gazową i wchłanianie wody)

– warstwa śluzu (dzięki niej zwierzę pokonuje opór wody, gdy pływa)

Oddychanie płazów

– płazy potrafią pobierać tlen zarówno na lądzie jak i w wodzie

– większość dorosłych płazów prowadzi wymianę gazową przez płuca i skórę

– larwy płazów oddychają skrzelami

 

Rozmnażanie i rozwój

– zawsze odbywa się w wodzie

– większość to gatunki jajorodne

– samice żab składają tysiące jaj zwanych skrzekiem, a samce polewają go białawym płynem z plemnikami

– do zapłodnienia dochodzi poza organizmem samicy (jest to zapłodnienie zewnętrzne)

– płazy przechodzą rozwój złożony (z zapłodnionego jaja wylęga się larwa –  larwy są inne niż osobniki dorosłe)

– z czasem larwy (zwanych u płazów kijankami) przeobrażają się w osobniki dorosłe (trwa to około 2-3 miesięcy, w tym czasie rozwijają się płuca, zanikają skrzela i ogon, a wyrastają kończyny)

PRZEGLĄD I ZNACZENIE PŁAZÓW

Wyróżniamy trzy grupy płazów:

– płazy ogoniaste (np. salamandra luzytańska)

– płazy bezogonowe (np. drzewołaz niebieski)

– płazy beznogie (np. marszczelec pierścieniowy, występują w lasach tropikalnych Ameryki, Afryki i Azji)

Płazy żyjące w Polsce

– płazy ogoniaste (salamandra plamista, traszka)

– płazy bezogonowe (żaby, kumaki, ropuchy, rzekotka drzewna, grzebiuszka ziemna)

 

ZNACZENIE PŁAZÓW W PRZYRODZIE

– są pokarmem dla gadów, ptaków i ssaków

– zjadają drobne zwierzęta bezkręgowe i kręgowe (regulują liczebność drapieżników, dla których są pokarmem i zwierząt na które same polują)

– zjadają owady, których nie lubią inne zwierzęta np. ptaki owadożerne

ZNACZENIE PŁAZÓW DLA CZŁOWIEKA

– żywią się owadami i ślimakami

– są pożywieniem

– są wskaźnikiem stanu czystości środowiska

Zagrożenie płazów

– działalność człowieka związana z zanieczyszczeniem środowiska i zbiorników wodnych, gdzie się rozmnażają

Sposób ochrony płazów

– tworzenie nowych oczek wodnych i dbanie o te już istniejące

– ochrona gatunkowa obejmująca gatunki występujące rzadko i zagrożone wyginięciem

3. GADY – KRĘGOWCE, KTÓRE OPANOWAŁY LĄD

Gdzie żyją gady?

– większość żyje na lądzie, część zamieszkuje wody albo prowadzi wodno-lądowy tryb życia

– w klimacie umiarkowanym żyje niewiele gadów (mają małe rozmiary i zdolność do zapadania w stan odrętwienia)

Ciekawostka!

– Bazyliszek płatkogłowy potrafi biegać po wodzie

– Kameleony żyją na lądzie wśród gałęzi lub na ziemi

BUDOWA GADÓW NA PRZYKŁADZIE JASZCZURKI ZWINKI

– powieki (chronią oczy przed uszkodzeniem oraz je oczyszczają  i nawilżają)

– tarczki (występują na głowie, pełnią funkcję ochronną)

– pazury (chronią palce, są wykorzystywane do ataku i obrony oraz kopania nor)

– kończyny (dobrze umięśnione, unoszą ciało nad podłożem, dzięki nim gady poruszają się szybko i zwinnie)

 – rogowe łuski (pokrywają ciało, chronią je przed uszkodzeniem i utratą wody)

– sucha skóra (nieprzepuszczalna dla gazów i wody)

– ogon (w sytuacji zagrożenia jaszczurki potrafią odrzucać część ogona, co odwraca uwagę napastnika)

Jak oddychają gady?

Narządem oddechowym są płuca (mają one silnie unaczynione ściany i gąbczastą budowę, wnętrze podzielone jest liczne komory, co zwiększa powierzchnię wymiany gazowej).

Rozmnażanie się i rozwój gadów

– w większości to zwierzęta jajorodne

– u wszystkich gatunków zachodzi zapłodnienie wewnętrzne (komórka jajowa łączy się z plemnikiem we wnętrzu organizmu samicy)

– samica składa jaja na lądzie w ciepłym miejscu

– potomstwo podobne jest do rodziców i prawie od razu zdolne jest do samodzielnego życia

Ciekawostka!

Krokodyle to jedyne gady, które opiekują się jajami i potomstwem.

Do czego służą błony płodowe?

– umożliwiają rozmnażanie się w środowisku lądowym

– do błon płodowych należą: omocznia, owodnia, kosmówka, pęcherzyk żółtkowy

PRZEGLĄD I ZNACZENIE GADÓW

Jakie zwierzęta zaliczamy do gadów?

– jaszczurki

– krokodyle

– węże

– żółwie

Które gady żyją w Polsce?

– węże (Eskulapa, Żmija zygzakowata, Gniewosz plamisty, Zaskroniec zwyczajny)

– jaszczurki (Jaszczurka żyworodna, Padalec zwyczajny, Jaszczurka zwinka)

– żółwie (Żółw błotny)

 

ZNACZENIE GADÓW W PRZYRODZIE

– regulują liczebność dzięki temu, że odżywiają się różnymi zwierzętami bezkręgowymi i kręgowymi

– są pokarmem dla drapieżnych ptaków i ssaków

 

ZNACZENIE GADÓW DLA CZŁOWIEKA

– są zagrożeniem dla ludzi

– zjadają zwierzęta, które są szkodnikami lasów i roślin uprawnych

– jad węży wykorzystywany jest do produkcji leków i kosmetyków

– są składnikiem pożywienia dla człowieka np. mięso i jaja żółwi, mięso krokodyli i węży

– skóry węży i krokodyli używane są do wyrobu np. torebek, butów czy pasków.

 

Co stanowi zagrożenie dla gadów?

– działalność człowieka (niszczenie miejsc, które zamieszkują gady)

– przechwytywanie rzadkich gatunków, które przeznaczają do hodowli

– zabijanie gadów z powodu niebezpiecznego zagrożenia

Jak chronić gady?

– dbanie o miejsca, w których żyją i rozmnażają się

– tworzenie nowych miejsc, gdzie gady mogłyby bezpiecznie żyć i rozmnażać się

Jak oddychają gady?

Narządem oddechowym są płuca (mają one silnie unaczynione ściany i gąbczastą budowę, wnętrze podzielone jest liczne komory, co zwiększa powierzchnię wymiany gazowej).

Rozmnażanie się i rozwój gadów

– w większości to zwierzęta jajorodne

– u wszystkich gatunków zachodzi zapłodnienie wewnętrzne (komórka jajowa łączy się z plemnikiem we wnętrzu organizmu samicy)

– samica składa jaja na lądzie w ciepłym miejscu

– potomstwo podobne jest do rodziców i prawie od razu zdolne jest do samodzielnego życia

Ciekawostka!

Krokodyle to jedyne gady, które opiekują się jajami i potomstwem.

Do czego służą błony płodowe?

– umożliwiają rozmnażanie się w środowisku lądowym

– do błon płodowych należą: omocznia, owodnia, kosmówka, pęcherzyk żółtkowy

ĆWICZENIA - SPRAWDŹ WIEDZĘ PRZED SPRAWDZIANEM

Przykładowe zestawienia zadań, które mogą być idealnym treningiem przed realnym sprawdzianem.

Pliki do pobrania w .pdf i wydrukowania TUTAJ