BIOLOGIA KLASA VII UKŁAD KRĄŻENIA
1. BUDOWA I FUNKCJE KRWI
FUNKCJE KRWI
– dostarcza do wszystkich komórek organizmu tlen i substancje odżywcze,
– pobiera z komórek dwutlenek węgla i inne zbędne produkty przemiany materii,
– transportuje związki regulujące pracę organizmu,
– zwalcza czynniki chorobotwórcze,
– bierze udział w regulacji temperatury ciała oraz ilości wody i minerałami.
JAKI JEST SKŁAD KRWI?
Krew składa się z:
– osocza (żółtawa substancja międzykomórkowa),
– krwinek (erytrocyty, leukocyty),
– płytek krwi.
JAKI JEST SKŁAD OSOCZA?
Składnikiem osocza są:
– woda, w której rozpuszczone są sole mineralne i substancje odżywcze oraz gazy (dwutlenek węgla);
– hormony;
– substancje zwalczające drobnoustroje chorobotwórcze.
KRWINKI CZERWONE (ERYTROCYTY)
To najliczniejsze komórki krwi, które nie mają jądra komórkowego, a kształtem przypominają spłaszczony krążek. Erytrocyty żyją ok. 4 miesięcy, później obumierają i są rozkładane w śledzionie oraz wątrobie, zaraz po tym są zastępowane nowymi komórkami.
CO ZNAJDUJE SIĘ W ERYTROCYTACH?
Znajduje się czerwony barwnik – hemoglobina, która jest białkiem i ma zdolność przyłączania tlenu. Dzięki niej erytrocyty mogą transportować tlen do wszystkich komórek organizmu.
KRWINKI BIAŁE (LEUKOCYTY)
Jest ich znacznie mniej od krwinek czerwonych. Leukocyty mają jądro komórkowe i zdolność ruchu. Niszczą drobnoustroje chorobotwórcze np. potrafią wchłaniać i trawić niektóre bakterie, które dostają się do organizmu. Niektóre leukocyty wytwarzają tak zwane przeciwciała, które biorą udział w zwalczaniu czynników chorobotwórczych.
PŁYTKI KRWI
Są odpowiedzialne za proces krzepnięcia. Nie mają jądra komórkowego ani zdolności ruchu.
GRUPY KRWI
Wyróżnia się cztery grupy krwi: A, B, AB, 0.
NA JAKIEJ PODSTAWIE WYODRĘBNIONO GRUPY KRWI?
Na podstawie obecności lub braku na powierzchni erytrocytów antygenów.
CZYM SĄ ANTYGENY?
Antygeny są substancjami, które wywołują odpowiedź układu odpornościowego organizmu. Mogą to być cząsteczki obce, takie jak wirusy, bakterie, grzyby, alergeny, a także komórki nowotworowe. Antygeny są rozpoznawane przez układ odpornościowy jako „obce” i wywołują reakcję immunologiczną, która ma na celu zniszczenie lub eliminację tych substancji z organizmu.
I tak:
Osoba, która ma antygen A, ma grupę krwi A.
Osoba, która wykazuje obecność antygenu B, ma grupę krwi B.
Jeśli ktoś na powierzchni erytrocytów ma antygeny A i B, to ta osoba ma grupę krwi AB.
Jeśli ktoś nie ma żadnych z tych powyższych antygenów, ma grupę krwi 0.
Na powierzchni erytrocytów może znajdować się również czynnik Rh, wtedy krew oznacza się jako Rh+, natomiast jeśli tego czynnika nie ma krew ma oznaczenie, Rh-.
CZYM JEST KONFLIKT SEROLOGICZNY?
Konflikt serologiczny występuje, gdy układ odpornościowy jednej osoby reaguje na obecność antygenów z drugiej osoby. Najczęściej dzieje się tak w przypadku niezgodności grup krwi, zwłaszcza w przypadku transfuzji krwi lub podczas ciąży.
Podczas transfuzji krwi, jeśli krew dawcy zawiera antygeny, które są obce dla biorcy, może dojść do reakcji immunologicznej, która powoduje niszczenie krwinek czerwonych i poważne komplikacje. Dlatego istotne jest dopasowanie grupy krwi dawcy i biorcy.
W przypadku ciąży, jeśli kobieta ma pewne antygeny na powierzchni krwinek czerwonych i są one obce dla płodu, jej organizm może rozwinąć przeciwciała przeciwko tym antygenom. Przeciwciała mogą przechodzić do krążenia płodowego i spowodować uszkodzenie krwinek czerwonych płodu, co może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak niedokrwistość u płodu.
Aby uniknąć konfliktu serologicznego, ważne jest, aby dokładnie dopasować grupy krwi w transfuzjach krwi oraz monitorować obecność niezgodnych antygenów w przypadku ciąży, aby zapobiec poważnym komplikacjom.
PROCES KRZEPNIĘCIA KRWI
Jeśli dojdzie do uszkodzenia naczynia krwionośnego, krew wypływa przez ranę. Żeby ograniczyć utratę krwi i ułatwić regenerację naczynia, w miejscu zranienia powstaje skrzep. Tworzą go płytki krwi i rozpuszczone w osocze białko (czyli fibrynogen).
- Proces krzepnięcia krwi rozpoczynają płytki krwi, które przyklejają się do brzegów rany i zmniejszają wielkość uszkodzenia.
- Później płytki krwi wydzielają substancje, dzięki której fibrynogen zmienia się fibrynę, a jej włókna tworzą gęstą sieć, która zatrzymuje komórki krwi.
- Sieć włókien fibryny wzmacnia się i twardnieje, tworząc skrzep, który wypełnia ubytek w ścianie naczynia i zapoczątkowuje gojenie się rany.
2. KRWIOBIEGI
Układ krwionośny człowieka to układ zamknięty tzn. krew porusza się tylko w naczyniach krwionośnych. Dzieli się on na dwa krwiobiegi – mały i duży. Krew krąży tam dzięki sercu, które pełni funkcję pompy. Serce składa się z dwóch przedsionków i dwóch komór. Naczynia krwionośne, które wyprowadzają krew serca, to tętnice. Krew przepływa nimi do sieci naczyń włosowatych w całym organizmie, a do serca wraca przez naczynia zwane żyłami.
2. KRWIOBIEGI
CO ZNACZY UTLENOWANA KREW?
POJĘCIE
CO ZNACZY UTLENOWANA KREW?
Krew utlenowana oznacza, że krwinki czerwone w organizmie zawierają już tlen. Krew utlenowana jest typowa dla żył, które odprowadzają krew z powrotem do serca w celu dalszego transportu do płuc, gdzie następuje wymiana gazowa, czyli pobieranie tlenu i usuwanie dwutlenku węgla.
Po dostarczeniu tlenu do różnych tkanek i narządów ciało, krew staje się odtlenowana. Krew odtlenowana ma zazwyczaj ciemniejszy kolor, ponieważ krwinki czerwone zawierają więcej dwutlenku węgla. Ta krew jest następnie zbierana przez żyły i przepływa z powrotem do serca, skąd zostaje pompowana z powrotem do płuc, aby ponownie się utlenować.
Krew utlenowana i odtlenowana są obiegowe w organizmie w celu zapewnienia prawidłowego transportu tlenu i dwutlenku węgla, co jest niezbędne dla funkcjonowania wszystkich komórek i narządów w ciele.
KRWIOBIEG DUŻY
Krew utlenowana dociera do narządów naczyniami krwiobiegu dużego (zwanego ustrojowym). Rozpoczyna się on w lewej komorze serca, skąd krew wypływa aortą (największa tętnica w ciele człowieka). Aorta rozgałęzia się stopniowo na mniejsze tętnice, przechodzące w naczynia włosowate znajdujące się w każdej części ciała. Krew, która płynie tymi naczyniami oddaje do komórek tlen i substancje odżywcze, a pobiera z nich zbędne produkty przemiany materii. Następnie wraca do serca żyłami łączącymi się w coraz większe naczynia. Później żyłami głównymi (górną i dolną) dociera do prawego przedsionka serca.
JAKA JEST RÓŻNICA MIĘDZY TĘTNICAMI A ŻYŁAMI?
TĘTNICE – to naczynia krwionośne, które wyprowadzają krew z serca.
ŻYŁY – to naczynia krwionośne, które przenoszą krew w kierunku serca.
FUNKCJA ZASTAWEK W ŻYŁACH
Zastawki pozwalają na przepływ krwi tylko w jednym kierunku. Jeśli są nieszczelne, krew zalega w żyłach, prowadząc do ich rozciągnięcia, czyli żylaków.
DLACZEGO WYMIANA GAZÓW I SKŁADNIKÓW ODŻYWCZYCH ZACHODZI
TYLKO W NACZYNIACH WŁOSOWATYCH?
Wymiana gazów i składników odżywczych w organizmach żywych zachodzi głównie w naczyniach włosowatych ze względu na ich unikalne cechy i funkcje.
Naczynia włosowate to najmniejsze naczynia krwionośne w organizmach, które są bardzo cienkie i mają duże powierzchnie wewnętrzne. Ich ścianki składają się z pojedynczej warstwy komórek, co umożliwia efektywną wymianę substancji między krwią a tkankami.
W przypadku wymiany gazów, naczynia włosowate umożliwiają przechodzenie tlenu z pęcherzyków płucnych do krwi i dalsze przekazywanie go do komórek organizmu. Jednocześnie, naczynia włosowate umożliwiają przepływ dwutlenku węgla z tkanek do pęcherzyków płucnych, gdzie jest wydalany z organizmu.
W przypadku wymiany składników odżywczych, naczynia włosowate umożliwiają przechodzenie substancji odżywczych, takich jak glukoza, aminokwasy i kwasy tłuszczowe, z krwi do tkanek organizmu. Jednocześnie, substancje metaboliczne, takie jak dwutlenek węgla i produkty przemiany materii, są transportowane z tkanek do krwi w celu wydalenia z organizmu.
Wymiana gazów i składników odżywczych zachodzi głównie w naczyniach włosowatych dlatego, że ich budowa i właściwości pozwalają na efektywne przenikanie substancji między krwią a tkankami. To umożliwia prawidłowe funkcjonowanie organizmu poprzez dostarczanie tlenu i pożywienia do komórek oraz usuwanie produktów przemiany materii.
3. BUDOWA I DZIAŁANIE SERCA
JAK ZBUDOWANE JEST SERCE?
Serce dzieli się na cztery jamy – dwie górne (przedsionki) i dwie dolne (komory). Po każdej stronie serca znajduje się jeden przedsionek i jedna komora. Między prawym a lewym przedsionkiem oraz między prawą a lewą komorą są przegrody, które mają specjalne komórki umożliwiające automatyczne skurcze serca.
JAKĄ FUNKCJĘ W SERCU PEŁNI PRZEGRODA WYSTĘPUJĄCA MIĘDZY KOMORAMI?
Przegroda ma specjalne komórki umożliwiające automatyczne skurcze serca.
CYKL PRACY SERCA
- I faza cyklu to skurcz przedsionków. Krew przepływa wtedy do komór.
- Podczas II fazy (skurczu komór), krew jest tłoczona do tętnic, którymi dopływa do narządów.
- W fazie spoczynku przedsionki i komory serca są rozkurczone, a krew stopniowo wypełnia przedsionki.
W JAKI SPOSÓB MOŻNA ZBADAĆ PRACĘ SERCA?
Istnieje kilka sposobów, na które można zbadać pracę serca. Oto kilka z najczęściej stosowanych:
Elektrokardiogram (EKG): Jest to nieinwazyjne badanie, które mierzy elektryczną aktywność serca. Elektrody są umieszczone na skórze, a EKG wykrywa i rejestruje impulsy elektryczne serca, pozwalając na ocenę rytmu i czynności serca.
Echokardiografia: Jest to badanie, które używa fal dźwiękowych do tworzenia obrazów serca. Pozwala na ocenę wielkości, ruchomości, funkcji pompy serca oraz struktury zastawek.
Test wysiłkowy: Jest to badanie, które ocenia pracę serca podczas wysiłku fizycznego. Pacjent jest zazwyczaj proszony o bieganie na bieżni lub pedałowanie na rowerze podczas monitorowania EKG i pomiaru ciśnienia krwi. Test może pomóc w diagnozowaniu chorób wieńcowych i ocenie kondycji fizycznej.
Monitorowanie Holtera: Jest to test, który monitoruje aktywność serca przez określony czas (zazwyczaj 24-48 godzin). Pacjent nosi małe urządzenie, które rejestruje EKG i może dostarczyć informacje na temat rytmu serca w ciągu dnia i nocy.
Tomografia komputerowa serca: Jest to badanie obrazowe, które używa promieni rentgenowskich do tworzenia szczegółowych obrazów serca. Może dostarczyć informacji na temat stanu tętnic wieńcowych i innych struktur serca.
Pamiętaj! To tylko kilka przykładów. Istnieje wiele innych testów i badań, które lekarz może zalecić w zależności od potrzeb i objawów pacjenta.
SYTUACJE, W KTÓRYCH SERCE MOŻE BIĆ SZYBCIEJ. DLACZEGO TAK SIĘ DZIEJE?
Serce może bić szybciej w różnych sytuacjach. Oto kilka z nich:
Strach: Gdy znajdujemy się w sytuacji, która wywołuje w nas strach, nasze ciało włącza mechanizm obronny i przyspiesza tętno. Jest to naturalna reakcja organizmu na zagrożenie.
Stres: W odpowiedzi na stres, nasze ciało produkuje hormony stresu, takie jak adrenalina i kortyzol. Te hormony powodują wzrost częstotliwości skurczów serca, co prowadzi do przyspieszenia tętna.
Ćwiczenia fizyczne: Podczas aktywności fizycznej nasze serce musi dostarczyć więcej tlenu do mięśni, dlatego zwiększa się tempo pracy serca. To normalna reakcja organizmu na wysiłek fizyczny.
Podniecenie: Czasami, gdy jesteśmy podekscytowani, szczęśliwi lub zdenerwowani, nasze serce może bić szybciej. Emocje mogą wpływać na pracę układu nerwowego, co z kolei wpływa na przyspieszenie akcji serca.
Powodem przyspieszonej akcji serca jest zazwyczaj potrzeba dostarczenia większej ilości tlenu do organizmu w odpowiedzi na bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne. Nasze serce jest elastycznym mięśniem, który potrafi szybko dostosować swoje tempo pracy, aby sprostać wzrastającemu zapotrzebowaniu na tlen.
4. HIGIENA I CHOROBY UKŁADU KRWIONOŚNEGO
JAK DBAĆ O UKŁAD KRWIONOŚNY?
Wielu chorób można uniknąć prowadząc zdrowy tryb życia. Należy przede wszystkim stosować odpowiednią dietę, która powinna uwzględniać m.in.:
– ograniczoną ilość tłuszczów zwierzęcych,
– spożywanie płynnych olejów roślinnych,
– spożywanie tłuszczy zawartych w rybach i orzechach,
– unikania spożywania alkoholu i palenia papierosów,
– stosowania umiarkowanego wysiłku fizycznego (np. chodzić do szkoły pieszo, korzystać ze schodów).
JAKĄ DIETĘ POWINNA STOSOWAĆ OSOBA CHORA NA NADCIŚNIENIE TĘTNICZE?
– Ograniczenie soli;
– prowadzenie aktywnego trybu życia;
– unikanie spożywania alkoholu i palenia papierosów;
– Dodatkowo: regularnie robić pomiary ciśnienia krwi.
CZYNNIKI ZWIĘKSZAJĄCE RYZYKO WYSTĄPIENIA MIAŻDŻYCY
Wystąpienie miażdżycy, która jest stanem polegającym na gromadzeniu się płytek cholesterolowych w naczyniach krwionośnych, może być związane z różnymi czynnikami ryzyka. Oto kilka głównych czynników zwiększających ryzyko wystąpienia miażdżycy:
Palenie tytoniu: Palenie papierosów jest jednym z głównych czynników ryzyka miażdżycy. Składniki toksyczne zawarte w dymie tytoniowym uszkadzają ściany naczyń krwionośnych, co prowadzi do tworzenia się płytek cholesterolowych.
Niezdrowa dieta: Spożywanie dużej ilości tłuszczów nasyconych i trans, a także wysokich ilości cholesterolu i soli, może przyczynić się do rozwoju miażdżycy. Dieta bogata w owoce, warzywa, pełnoziarniste produkty zbożowe i zdrowe tłuszcze może pomóc w zmniejszeniu ryzyka.
Nadwaga i otyłość: Nadmierna masa ciała wywiera dodatkowe obciążenie na układ krążenia, co może przyczynić się do wystąpienia miażdżycy. Dodatkowo, otyłość wpływa na poziom cholesterolu i cukru we krwi, zwiększając ryzyko chorób serca.
Brak aktywności fizycznej: Regularna aktywność fizyczna jest ważna dla utrzymania zdrowia serca i naczyń krwionośnych. Brak aktywności fizycznej zwiększa ryzyko wystąpienia miażdżycy.
Wysokie ciśnienie krwi: Ciśnienie krwi, które jest utrzymywane na wysokim poziomie przez dłuższy czas, może uszkadzać ściany naczyń krwionośnych, co prowadzi do rozwoju miażdżycy.
Wysoki poziom cholesterolu: Zwiększone stężenie cholesterolu we krwi, zwłaszcza LDL (złego cholesterolu), prowadzi do gromadzenia się płytek cholesterolowych w naczyniach krwionośnych.
Cukrzyca: Osoby z cukrzycą są bardziej podatne na rozwój miażdżycy. Niekontrolowany poziom cukru we krwi może uszkadzać naczynia krwionośne i przyczyniać się do wystąpienia miażdżycy.
Pamiętaj!
Obecność tych czynników ryzyka nie oznacza, że na pewno wystąpi miażdżyca, ale ich obecność zwiększa szanse na jej rozwój. Ważne jest, aby prowadzić zdrowy styl życia, regularnie kontrolować poziom cholesterolu i ciśnienia krwi oraz regularnie wykonywać badania kontrolne, aby zapobiegać rozwojowi miażdżycy i chorób serca.
CZYNNIKI ZWIĘKSZAJĄCE RYZYKO ZAWAŁU SERCA
– nadciśnienie,
– czynniki genetyczne,
– starszy wiek,
– niezdrowe jedzenie,
– palenie papierosów,
– otyłość,
– siedzący tryb życia,
– cukrzyca,
– stres,
– nadużywanie alkoholu.
POJĘCIA
ANGIOPLASTYKA – zabieg polegający na poszerzeniu zwężonych tętnic za pomocą balonika
BY-PASSY – wszczepienie do sieci naczyń wieńcowych fragmentów naczyń pobranych np. z nogi chorego tak, aby omijały zwężony miejsce.
JAK NALEŻY UDZIELIĆ POMOCY OSOBIE, U KTÓREJ WYSTĄPIŁ KRWOTOK?
- Zranione miejsce należy ucisnąć ręką przez czystą chustkę lub gazę, żeby zmniejszyć wypływ krwi.
- Założyć na ranę opatrunek uciskowy. Należy na warstwę opatrunku położyć twardy przedmiot np. Zwiniętą rolkę bandaża, i ponownie zabandażować. Opatrunek powinien być na tyle duży, aby zakrył zarówno ranę jak i jej najbliższe otoczenie.
- Opatrunek uciskowy należy zacisnąć na tyle mocno, aby krew nie wypływała z rany, jednocześnie na tyle luźno, aby nie blokować całkowicie przepływu krwi.
JAK ODRÓŻNIĆ KRWOTOK TĘTNICZY OD ŻYLNEGO?
Aby odróżnić krwotok tętniczy od żylnego, należy zwrócić uwagę na kilka charakterystycznych cech:
Kolor krwi: w przypadku krwotoku tętniczego krew będzie miała jasnoczerwony kolor, podczas gdy w przypadku krwotoku żylnego będzie bardziej ciemnoczerwona.
Pulsujący strumień krwi: krwotok tętniczy często jest pulsujący, ponieważ wyrzucana krew pochodzi bezpośrednio z uszkodzonej tętnicy. Krwotok żylne zazwyczaj nie jest pulsujący.
Tempo krwawienia: krwotok tętniczy jest zazwyczaj bardziej obfity i szybki, z kolei krwotok żylne może być wolniejszy.
Ciśnienie krwi: krwotok tętniczy jest związany z utratą ciśnienia tętniczego, podczas gdy krwotok żylne może być związany z utratą ciśnienia żylnego.
Ważne jest jednak, aby natychmiast szukać pomocy medycznej w przypadku jakiegokolwiek krwotoku, niezależnie od jego rodzaju, ponieważ oba są poważne i wymagają natychmiastowej interwencji.
5. UKŁAD LIMFATYCZNY
FUNKCJE UKŁADU LIMFATYCZNEGO
– uczestniczenie w zwalczaniu drobnoustrojów chorobotwórczych,
– dostarczanie przesączone jego przeznaczenia włosowate osocza z powrotem do krwiobiegu,
– pośredniczenie w wymianie składników między osoczem a tkankami,
– transport niektórych substancji np. tłuszczów,
– odprowadzanie z komórek zbędnych substancji i nadmiaru wody.
JAK POWSTAJE LIMFA?
Limfa jest produkowana i transportowana przez limfatyczny układ chłonny. Proces produkcji limfy zaczyna się w tkankach ciała, gdzie komórki uwalniają substancje, takie jak woda, białka i inne składniki odżywcze, które zostają wchłonięte przez naczynia limfatyczne.
Naczynia limfatyczne są podobne do naczyń krwionośnych, ale mają cieńsze ścianki i zawierają zawory, które pomagają jednokierunkowemu przepływowi limfy. Limfa przepływa przez naczynia limfatyczne, zbierając odpady, bakterie, wirusy i inne szkodliwe substancje z tkanek.
W miarę jak limfa przepływa przez naczynia limfatyczne, dociera do węzłów chłonnych, które są rozproszone w całym ciele. W węzłach chłonnych znajdują się komórki odpornościowe zwane limfocytami, które filtrują limfę i niszczą szkodliwe substancje, takie jak bakterie i wirusy.
Po przejściu przez węzły chłonne, limfa dociera do większych naczyń limfatycznych, które łączą się z ostatecznym punktem odpływu w okolicy szyi. Są one odpowiedzialne za transportowanie limfy do krwiobiegu.
Ważną funkcją limfy jest również transportowanie tłuszczów z układu pokarmowego. Tłuszcze są wykorzystywane przez komórki do produkcji energii.
W SKRÓCIE
Limfa powstaje poprzez wchłanianie substancji odżywczych z tkanek przez naczynia limfatyczne. Następnie jest filtrowana i oczyszczana w węzłach chłonnych, a w końcu transportowana do krwiobiegu, gdzie spełnia funkcje odżywcze i odpornościowe.
PORÓWNANIE UKŁADÓW KRWIONOŚNEGO I LIMFATYCZNEGO
CECHA | UKŁAD KRWIONOŚNY | UKŁAD LIMFATYCZNY |
budowa ogólna | naczynia krwionośne (tętnice, żyły, naczynia włosowate), serce | naczynia limfatyczne (włosowate naczynia limfatyczne, przewody limfatyczne), narządy np. grasica, śledziona |
system naczyń | zamknięty | otwarty |
tkanka płynna i jej skład | krew składająca się z osocza i elementów morfotycznych (krwinki czerwone i białe, płytki krwi) | Limfa, ma skład podobny do składu osocza krwi, zawiera wiele krwinek białych |
TRZECI MIGDAŁ
Znany również jako migdałek gardłowy, jest małą grudką tkanki limfatycznej znajdującą się w tylnej części gardła, w pobliżu podniebienia miękkiego. Jest to część układu limfatycznego, który pomaga w walce z infekcjami i wspomaga układ odpornościowy organizmu.
Trzeci migdał może się powiększyć i stwarzać pewne problemy zdrowotne, takie jak kłopoty z oddychaniem, chrapanie czy uczucie zatkanego gardła. W takich przypadkach może być konieczne leczenie, które może obejmować terapię farmakologiczną lub w niektórych przypadkach usunięcie migdałka.
BUDOWA I FUNKCJONOWANIE UKŁADU ODPORNOŚCIOWEGO
CZYM JEST ODPORNOŚĆ?
To zdolność organizmu do obrony przed czynnikami wywołującymi choroby, przede wszystkim drobnoustrojami chorobotwórczymi i szkodliwymi substancjami.
ĆWICZENIA - SPRAWDŹ WIEDZĘ PRZED SPRAWDZIANEM
Przykładowe zestawienia zadań, które mogą być idealnym treningiem przed realnym sprawdzianem.
Pliki do pobrania w .pdf i wydrukowania TUTAJ
