BIOLOGIA KLASA V DZIAŁ II. BUDOWA I CZYNNOŚCI ŻYCIOWE ORGANIZMÓW
SKŁADNIKI CHEMICZNE ORGANIZMÓW
Pierwiastki chemiczne występujące w organizmie to: węgiel (C), wodór (H), tlen (0), azot (N), siarka (S) i fosfor (P).
W nawiasie zapisane są symbole chemiczne tych pierwiastków nazw łacińskich złożone z pierwszej lub z pierwszej i jednej z dalszych liter nazwy.
Pierwiastki łącza się ze sobą w związki chemiczne. Do najważniejszych związków występujących w organizmie należą: woda, cukry, białka, tłuszcze, sole mineralne oraz kwasy nukleinowe.
Składniki organizmu człowieka
65% stanowi woda
18% białka
10% tłuszcze
4% sole mineralne
2% kwasy nukleinowe i inne związki
1% cukry
Ciekawostka! Ciało meduzy składa się w ok. 98% z wody.
Jakie funkcje w organizmie pełni woda?
– transportuje substancje wewnątrz komórki oraz pomiędzy innymi komórkami w organizmie;
– umożliwia usuwanie zbędnych i szkodliwych substancji z organizmu;
– bierze udział w procesie fotosyntezy;
– pomaga utrzymać stałą temperaturę ciała.
Jaką funkcję w organizmie pełnią sole mineralne?
Są źródłem pierwiastków niezbędnych do prawidłowej pracy organizmu. Pierwiastki te regulują procesy, które zachodzą w komórkach.
Budują niektóre części ciała organizmów np. są składnikiem muszli, pancerzy oraz kości zwierząt.
Jaką funkcję w organizmie pełnią cukry?
Przede wszystkim dostarczają energię. Głównym źródłem energii dla organizmu jest glukoza. Występuje między innymi w miodzie, winogronach, bulwach ziemniaków i nasionach zbóż.
Inną funkcją jest to, że budują organizmy. Takim cukrem jest celuloza, która buduje ściany komórek roślinnych.
Są również materiałem zapasowym. Takim cukrem jest skrobia, która występuje w bulwach ziemniaków. Wykorzystywana jest do wzrostu i rozwoju młodych roślin.
Jaką funkcję w organizmie pełnią białka?
Główną ich funkcją to budowanie ciał organizmów. Są składnikiem mięśni i skóry zwierząt oraz niektórych roślin. Są również materiałem zapasowym (np. groch, fasola) oraz regulują pracę organizmu (enzymy, które umożliwiają trawienie pokarmu).
Jaką rolę w organizmie pełnią tłuszcze?
Stanowią warstwę ochronną (gruba warstwa tłuszczu pod skórą ssaków chroni je przed zimnem i urazami). Są materiałem zapasowym (występują np. w ziarnach słonecznika). Dostarczają również energii (dwa razy więcej niż cukier)
Jaką rolę w organizmie pełnią kwasy nukleinowe?
Jednym z kwasów nukleinowych jest związek DNA, w którym zapisana jest informacja o cechach organizmu np. jakiego koloru będą kwiaty roślin.
KOMÓRKA (inaczej podstawowa jednostka życia)
Komórka to najmniejsza część organizmu zdolna do wykonywania czynności życiowych.
Mogą być organizmy zbudowane z jednej komórki tzw. organizmy jednokomórkowe np. bakterie, albo zbudowane z wielu komórek tzw. organizmy wilokomórkowe np. zwierzęta, część roślin i grzyby.
KOMÓRKA (inaczej podstawowa jednostka życia)
Komórka to najmniejsza część organizmu zdolna do wykonywania czynności życiowych.
Mogą być organizmy zbudowane z jednej komórki tzw. organizmy jednokomórkowe np. bakterie, albo zbudowane z wielu komórek tzw. organizmy wilokomórkowe np. zwierzęta, część roślin i grzyby.
BUDOWA KOMÓRKI ZWIERZĘCEJ
KOMÓRKA ZWIERZĘCA - FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH ELEMENTÓW
Błona komórkowa oddziela elementy wewnętrzne komórki od otoczenia oraz transportuje różne substancje do wnętrza i na zewnątrz komórki.
Cytozol to galaretowata substancja, która wypełnia komórkę. Składa się z wody, soli mineralnych i innych związków (głównie białek).
Jądro komórkowe ma kulisty kształt i znajduje się zazwyczaj w środkowej części komórki. Kieruje wszystkimi procesami, które zachodzą w komórce. Jądro zawiera DNA (nośnik informacji genetycznej).
Wakuola wygląda jak niewielki pęcherzyk. Może uczestniczyć w pochłanianiu, trawieniu, a także usuwaniu różnych substancji z komórki.
Mitochondrium ma zwykle owalny kształt. To centrum energetyczne komórki ponieważ dostarcza energii.
Rybosomy wyglądają jak małe ziarenka. Rolą ich jest wytwarzanie białek.
Jakie kształty mogą mieć komórki zwierzęce?
Kształt zależy od funkcji, którą pełni komórka w organizmie.
Komórki mogą mieć kształt kuli (komórka jajowa) lub sześcianu (komórka nabłonka), mogą być silnie wydłużone (plemniki), a inne mają wypustki (komórka nerwowa).
BUDOWA KOMÓRKI ROŚLINNEJ
KOMÓRKA ROŚLINNA - FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH ELEMENTÓW
Błona komórkowa oddziela elementy wewnętrzne komórki od otoczenia oraz transportuje różne substancje do wnętrza i na zewnątrz komórki.
Ściana komórkowa nadaje kształt komórce i chroni przed uszkodzeniami. Zabezpiecza również przed wnikaniem drobnoustrojów chorobotwórczych. Głównym składnikiem jest cukier (celuloza).
Cytozol to galaretowata substancja, która wypełnia komórkę. Składa się z wody, soli mineralnych i innych związków (głównie białek).
Jądro komórkowe ma kulisty kształt i znajduje się zazwyczaj w środkowej części komórki. Kieruje wszystkimi procesami, które zachodzą w komórce. Jądro zawiera DNA (nośnik informacji genetycznej).
Wakuola ma postać dużego pęcherza. Wnętrze wypełnione jest głównie wodą. Zapewnia odpowiednią ilość wody w komórce.
Mitochondrium ma zwykle owalny kształt. To centrum energetyczne komórki ponieważ dostarcza energii.
Rybosomy wyglądają jak małe ziarenka. Rolą ich jest wytwarzanie białek.
Chloroplast zawiera chlorofil (zielony barwnik). Najczęściej ma kształt owalny. Funkcją chloroplastu jest wytwarzanie substancji pokarmowych podczas fotosyntezy.
Jakie kształty mogą mieć komórki roślinne?
Kształt zależy od funkcji, którą pełni komórka w organizmie.
Komórki mogą mieć kształt nasion fasoli (komórki, które budują aparat szparkowy. Przez szparki wnika tlen i dwutlenek węgla), mogą być długimi komórkami – włośniki, które występują w tkance okrywającej korzenie roślin. Są również takie, które przypominają rury (transportują wodę z solami mineralnymi).
Komórki roślinne mogą być jądrowe i bezjądrowe
Do komórek jądrowych (te, które mają jądro komórkowe) należą komórki roślinne, zwierzęce i grzybowe. Natomiast do komórek nie posiadających jądra komórkowego należą bakterie.
BUDOWA KOMÓRKI BAKTERYJNEJ
Komórka bakteryjna nie ma jądra. Jego funkcję pełni nić DNA, która zanurzona jest w cytozolu, tak jak rybosomy. Komórka bakteryjna oddzielona jest od otoczenia błoną komórkową. Na jej powierzchni występuje ściana komórkowa, a u niektórych bakterii również otoczka śluzowa, która chroni przed wysychaniem. Niektóre komórki mają rzęski, dzięki którym mogą się poruszać.
BUDOWA KOMÓRKI GRZYBOWEJ
Komórka grzybowa posiada ścianę komórkową, która zbudowana jest z chityny (cukru).
ORGANIZMY SAMOŻYWNE
To są takie organizmy, które mają zdolność do samodzielnego wytwarzania pokarmów.
Do takich organizmów należą rośliny (np. Rosiczka), niektóre protisty (Brunatnice) i część bakterii (np. sinice). Większość z nich wytwarza pokarm dzięki fotosyntezie.
Fotosynteza to proces, podczas którego z dwutlenku węgla i wody z udziałem światła powstają substancje pokarmowe i tlen.
Jedną z takich substancji pokarmowych jest glukoza (czyli cukier, który jest podstawowym źródłem energii dla organizmu oraz związków budujących ciało i związków zapasowych).
PROCES FOTOSYNTEZY
Dlaczego rośliny mogą przeprowadzić fotosyntezę?
Ponieważ w komórkach liści znajdują się chloroplasty, które zawierają zielony barwnik (chlorofil). Dzięki niemu rośliny pochłaniają światło niezbędne do procesu fotosyntezy.
Jak rośliny wykorzystują substancje pokarmowe?
- Glukoza, która stanowi źródło energii jest niezbędna do wykonywania ruchów. Pozwala to kwiatom obracać się w kierunku słońca.
- Inne rośliny potrzebują substancji pokarmowych do wzrostu i rozwoju np. truskawki, które powiększają się, wytwarzają nowe liście, kwiaty i owoce.
- Z substancji pokarmowych powstają materiały zapasowe, które pomagają roślinie w trudnych warunkach np. ziemniak gromadzi w bulwach skrobię.
Od czego zależy intensywność fotosyntezy?
Intensywność fotosyntezy zależy od warunków środowiska, w którym żyje roślina.
Zależne jest to od: światła, dwutlenku węgla, wody, temperatury i soli mineralnych.
ORGANIZMY CUDZOŻYWNE
To takie, które pobierają pokarm z otoczenia, ponieważ nie potrafią samodzielnie go wytworzyć.
Do takich organizmów należą zwierzęta, grzyby, większość bakterii i niektóre protisty. Pokarm, który pobierają z otoczenia zawiera złożone związki czyli cukry, białka oraz tłuszcze. Jednak aby tez związki mogły być wykorzystane, musza być rozłożone na proste. Taki rozkład jest możliwe podczas trawienia.
Wyróżniamy trzy grupy organizmów cudzożywnych. Są to organizmy, które zjadają inne organizmy (np. roślinożercy – mysz, mięsożercy – ryś, wszystkożercy – dzik), pasożyty (np. pasożyty zewnętrzne – kleszcz, pasożyty wewnętrzne – tasiemiec), oraz takie, które żywią się szczątkami (np. organizmy, które trawią szczątki we wnętrzu ciała – dżdżownica, organizmy, które trawią szczątki na zewnątrz ciała – grzyby).
Roślinożercy
Żywią się wyłącznie roślinami. Zwierzęta muszą go zjeść bardzo dużo. Pokarm roślinny jest trudny do strawienia ze względu na obecność celulozy. Dlatego zwierzęta roślinożerne mają dłuższe przewody pokarmowe niż zwierzęta mięsożerne.
U niektórych zwierząt roślinożernych żyją bakterie i protisty w przewodzie pokarmowym, które produkują enzymy trawiące celulozę.
Mięsożercy
Żywią się innymi zwierzętami. Drapieżniki polują na swoje ofiary, a później je zabijają, a padlinożercy żywią się ciałami martwych zwierząt. Mięsożerni mają ostre zęby lub dzioby, silne pazury oraz doskonały refleks. Muszą być też sprawni fizycznie, dlatego, że mięsożercom jest trudniej zdobyć pokarm niż roślinożercom.
Wszystkożercy
Żywią się zarówno roślinami jak i zwierzętami. Zjadają to, co akurat mają dostępne w danej chwili. Np. niedźwiedź brunatny zjada ryby, ale również ptasie jaja, grzyby i ślimaki.
Pasożyty
Pobierają one składniki pokarmowe od żywych organizmów zwanych żywicielami. Występują pasożyty zewnętrzne (żyjące na powierzchni ciała żywiciela) i pasożyty wewnętrzne (wnikają do wnętrza organizmu żywiciela).
Organizmy odżywiające się szczątkami organizmów
Należą do nich drobne zwierzęta, bakterie oraz grzyby. Żyją one w ściółce leśnej, ziemi oraz mule (na dnie zbiorników wodnych).
Dżdżownice połykają glebę zawierającą szczątki, które rozkładają w przewodzie pokarmowym za pomocą enzymów trawiennych.
Bakterie i grzyby wydzielają enzymy trawienne bezpośrednio do środowiska.
SPOSOBY ODDYCHANIA ORGANIZMÓW
Oddychanie komórkowe to proces, który zachodzi w każdej żywej komórce i polega na uwalnianiu energii zawartej w pożywieniu.
Oddychanie tlenowe polega na rozkładzie substancji pokarmowych np. glukozy do dwutlenku węgla i wody oraz uwolnieniu energii. Proces taki zachodzi w mitochondriach i wymaga obecności tlenu.
Oddychanie tlenowa wymaga sprawnej wymiany gazowej między organizmem, a jego otoczeniem. Na czym polega wymiana gazowa? Polega na dostarczeniu organizmowi tlenu i usunięciu z niego dwutlenku węgla.
Wymiana gazowa u zwierząt zachodzi całą powierzchnią ciała inne mają specjalne narządy wymiany gazowej np. skrzela (u zwierząt wodnych) albo płuca (wiele zwierząt lądowych.
Wymiana gazowa u roślin polega na usunięciu do otoczenia nadmiaru tlenu, który jest w ciągu dnia pobierany w nadmiarze (w ciągu dnia zachodzi jednocześnie fotosynteza i oddychanie komórkowe). W nocy zaś rośliny pobierają tlen zawarty w powietrzu, a uwalniają dwutlenek węgla (ustaje proces fotosyntezy, ponieważ brak światła, natomiast oddychanie komórkowe nadal trwa).
Fermentacja polega na beztlenowym rozkładzie substancji pokarmowych np. glukozy do prostszego związku oraz uwolnieniu energii. Proces taki zachodzi w cytozolu.
ĆWICZENIA - SPRAWDŹ WIEDZĘ PRZED SPRAWDZIANEM
Przykładowe zestawienia zadań, które mogą być idealnym treningiem przed realnym sprawdzianem.
Pliki do pobrania w .pdf i wydrukowania TUTAJ
