JĘZYK POLSKI KLASA VII O WYRAZACH POCHODNYCH
CZYM SĄ WYRAZY POCHODNE?
Wyraz pochodny w języku polskim to wyraz, który powstaje poprzez dodanie do wyrazu podstawowego różnych przyrostków lub prefiksów. Przyrostki to dodatki, które zmieniają znaczenie lub część mowy wyrazu, natomiast prefiksy to dodatki umieszczane na początku wyrazu, które również mogą zmieniać jego znaczenie lub formę.
Przykłady wyrazów pochodnych:
Wyraz podstawowy: „mądry” Wyraz pochodny: „mądrość” – dodanie przyrostka „-ość” zmienia wyraz na rzeczownik, oznaczający abstrakcyjne pojęcie mądrości.
Wyraz podstawowy: „szkoła” Wyraz pochodny: „szkolny” – dodanie przyrostka „-ny” zmienia wyraz na przymiotnik, określający związek ze szkołą.
Wyraz podstawowy: „jeść” Wyraz pochodny: „zjedzenie” – dodanie prefiksu „z-” i przyrostka „-enie” zmienia wyraz na czasownik, oznaczający czynność zjedzenia.
Wyrazy pochodne pozwalają nam tworzyć różne formy wyrazów, które są potrzebne w komunikacji pisemnej i mówionej. Dzięki nim możemy poszerzać nasze słownictwo i zwiększać precyzję w wyrażaniu swoich myśli.
Z CZEGO SKŁADA SIĘ WYRAZ POCHODNY?
Wyraz pochodny składa się z:
TEMATU SŁOWOTWÓRCZEGO czyli
– części, która została przeniesiona z wyrazu podstawowego;
– temat słowotwórczy jest zazwyczaj wyrazem podstawowym bez końcówki fleksyjnej;
– mogą w nim występować oboczności.
FORMANTU, czyli
– elementu różniącego wyraz pochodny od wyrazu podstawowego.
TYPY FORMANTÓW
Przedrostek
– cząstka, która występuje przed tematem słowo twórczym, np. prze/śliczny, naj/szybszy
Przyrostek
– cząstka występująca po temacie słowotwórczym, np. model/ka, szyb/szy
Wrostek
– cząstka występująca między dwiema częściami tematu słowotwórczego, Który pochodzi z 2 wyrazów, np. powieści/o/pisarz, wierc/i/pięta
formant zerowy
– występuje wówczas, gdy część wyrazu została odrzucona (lub zastąpiona inną końcówką) i w związku z tym wyrastał się inną częścią mowy, np. dźwigać – dźwig/Ø, pracować- prac/a
JAK SĄ TWORZONE WYRAZY POCHODNE?
Wyrazy pochodne są tworzone przez różnego typu formanty, które niosą ze sobą pewne znaczenia. W połączeniu ze znaczeniem tematu słowotwórczego powstają wyrazy nazywające wykonawców czynności. Grupy wyrazów o podobnym znaczeniu słowotwórczym, które wynika z ich budowy, należą tej samej kategorii słowotwórczej.
KATEGORIE SŁOWOTWÓRCZE
Wyróżniamy między innymi następujące kategorie słowotwórcze:
– nazwy wykonawców czynności np. pisarz, podróżnik
– nazwy czynności np. bieg, śpiewanie
– nazwy urządzeń i narzędzi np. lodówka, lokówka
– nazwy żeńskie np. Niemka, lekarka
– nazwy miejsc np. piekarnia, poczekalnia
– nazwy cech np. starość, głupota
– nazwy nosicieli cech np. skąpiec, siłacz
– nazwy zdrobniałe np. krzesełko, zeszycik
– nazwy zgrubniałe np. paluch, nochal
CZASOWNIKI DOKONANE
Przez dodanie przedrostków do czasowników niedokonanych można utworzyć czasowniki dokonane np. odpisać, wkręcić, zatrzymać
STOPIEŃ WYŻSZY PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW
Przymiotniki i przysłówki stopniują się w sposób prosty i tworzy się je za pomocą przyrostków; – szy, -ejszy (przymiotniki), -ej (przysłówki) np. chudszy, mniejszy, wolniej, mocniej.
STOPIEŃ NAJWYŻSZY PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW
Powstaje po dodaniu przedrostka naj-, np. najchudszy, najmniejszy, najwolniej najmocniej.
