BIOLOGIA KLASA VI DZIAŁ V. KRĘGOWCE STAŁOCIEPLNE

1. PTAKI – KRĘGOWCE ZDOLNE DO LOTU

Ptaki są stałocieplne – czyli mają zdolność do utrzymywania stałej temperatury ciała, niezależnie od temperatury otoczenia.

Gdzie żyją ptaki?

– na wszystkich kontynentach

– zamieszkują wszystkie typy środowisk

BUDOWA I PRZYSTOSOWANIE PTAKÓW DO LOTU NA PRZYKŁADZIE SÓJKI ZWYCZAJNEJ

– powieki (chronią oczy przed uszkodzeniem, oczyszczają je i nawilżają)

– dziób (zastępuje zęby, służy do obrony, budowy gniazda i dbanie o pióra)

– pióra (umożliwiają latanie, chronią przed utartą ciepła)

– skrzydła (dzięki nim latają, są to przekształcone kończyny przednie)

– kończyny tylne (służą do chodzenia, biegania i skakania, do pływania, nurkowania i brodzenia w wodzie)

– pazury (ochraniają palce stopy, ułatwiają poruszanie się, służą do chwytania i zabijania ofiar)

– gruczoł krokowy (znajduje się u nasady ogona, wydziela on substancje do natłuszczania piór, dzięki czemu pióra nie nasiąkają wodą)

Ciekawostka

Kości ptaków wypełnione są powietrzem, dlatego ich ciało jest lekkie

BUDOWA PIÓR PTAKÓW

– oś

– na osi nasadzona jest chorągiewka

– dutka (część osi, która jest w skórze)

– stosina

RODZAJE PIÓR

– puchowe

– pokrywowe

– sterówki

– lotki

JAK ODDYCHAJĄ PTAKI?

Ptaki oddychają za pomocą rurkowatych płuc, a te z kolei są połączone z workami powietrznymi. Jaka jest rola worków powietrznych? Dzięki nim świeże powietrze przepływa przez płuca zarówno podczas wdechu jak i wydechu. Uwalniana jest duża ilość energii potrzebnej ptakom do latania i utrzymywana jest stała temperatura ciała.

ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ PTAKÓW

– okres godowy rozpoczynają toki (zaloty)

– ptaki są zwierzętami jajorodnymi, u których występuje zapłodnienie wewnętrzne

– jaja są osłonięte twardą, wapienną skorupką

– samice składają jaja do gniazd (wcześniej je samodzielnie przygotowują)

– samica wygrzewa je swoim ciałem aż do momentu wyklucia

Ciekawostka

– taniec godowy żurawi obejmuje np. piruety, ukłony, podskoki czy trzepotanie skrzydłami

– samiec pawia podczas godów rozkłada przed samicą swój kolorowy ogon

– samiec altannika podczas godów buduje altankę i dekoruje wejście kolorowymi piórami i muszlami

Jak wygląda opieka nad potomstwem u ptaków?

Pisklęta po wykluciu z jaja nie są samodzielne, muszą siedzieć w gnieździe pod opieką rodziców, którzy je karmią i ogrzewają (gniazdowniki).

Inaczej wygląda rozwój u np. kaczek kur czy łabędzi. Pisklęta tych ptaków mogą w kilka godzin po wykluciu opuścić swoje gniazdo (zagniazdowniki).

BUDOWA JAJA PTAKÓW

– wapienna skorupka

– komora powietrzna

– białko

– żółtko

– tarczka zarodkowa

Ciekawostka!

Bocian biały odlatuje z Europy do Afryki na czas zimy. Wiosną powraca zazwyczaj do swojego starego gniazda by móc się rozmnażać i wychować młode potomstwo.

W drodze do Afryki pokonują do 10 tys. km.

PRZEGLĄD PTAKÓW I ICH ZNACZENIE

Różnica w budowie, czyli ubarwienie, wielkość, masa ciała wynika z przystosowania ich do określonych warunków środowiska. Wyjątek stanowią pingwiny i strusie, które są przystosowane do różnych warunków, a nie mają zdolności do lotu.

Czym odżywiają się ptaki?

Część ptaków zmienia pokarm w zależności od potrzeb.

Ptaki są:

– roślinożerne (nektar i pyłek kwiatowy)

– drapieżne (zwierzęta bezkręgowe – owady, ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki, padliną)

Nektarniki zjadają nektar kwiatów, polują na owady

Bażanty zjadają owoce, pędy, korzenie roślin czy drobne zwierzęta

Bąkojady żerują na ciele innych dużych ssaków np. zebr i antylop

Sępy odżywiają się padliną ssaków

Dlaczego kształty dziobów ptaków są różne?

Zależy to od tego, czym się dany ptak żywi i w jaki sposób pobiera pokarm np.

– dziób wróbla przystosowany jest do wyłuskiwania nasion (owies, pszenica)

– dziób łabędzia jest szeroki i płaski, natomiast po brzegach znajdują się rogowe listewki umożliwiające odcedzanie z wody pokarmu (rośliny)

– dziób dudka jest długi, wąski i lekko zagięty ku dołowi, który pomaga mu w wyciąganiu owadów z ziemi, spod kamieni czy liści

– dziób orła jest krótki i zakrzywiony do dołu, który działa jak hak; orzeł chwyta i rozszarpuje nim swoją zdobycz (ssaki np. zające)

GATUNKI PTAKÓW KRUKOWATYCH

– Kruk zwyczajny

– Gawron zwyczajny

– Wrona siwa

– Sroka zwyczajna

– Kawka zwyczajna

– Sójka zwyczajna

ZNACZENIE PTAKÓW W PRZYRODZIE

– stanowią pożywienie dla zwierząt

– regulują liczebność dużej grupy organizmów

– rozsiewają nasiona roślin

– zapylają kwiaty (koliber, nektarnik)

– oczyszczają skórę z pasożytów innych zwierząt (bąkojady)

ZNACZENIE PTAKÓW DLA CZŁOWIEKA

– hodowane są dla mięsa, jaj i piór (kury, kaczki, strusie)

– zjadają zwierzęta, które są szkodnikami (myszy, owady)

– odchody wykorzystywane są jako nawóz do użyźniania gleby

– powodują też straty np. wróbel zjada nasiona zbóż, szpaki uszkadzają owoce w sadach, jastrzębie atakują ptaki domowe, gołębie przenoszą robaki pasożytnicze i ustroje chorobotwórcze.

CO ZAGRAŻA PTAKOM?

Głownie działalność człowieka np.

– wycinanie lasów

– zanieczyszczenia gleby i zbiorników wodnych (wyciek ropy)

– sieci podczas połowów ryb, w które się zaplątują

– przezroczyste ekrany akustyczne przy drogach

Jak chronić ptaki?

– chronić obszary, na których występują ptaki np. ograniczenie wycinki drzew, unikać osuszaniu łąk

– zakładać skrzynki lęgowe i karmniki

– ochrona gatunkowa dla ptaków zagrożonych wyginięciem

2. SSAKI, KRĘGOWCE, KTÓRE KARMIĄ MŁODE MLEKIEM

Gdzie żyją ssaki?

– na wszystkich kontynentach

– zamieszkują prawie wszystkie typy środowisk

Jest to możliwe dzięki temu, że są stałocieplne (funkcjonują niezależnie od temp. otoczenia)

– żyją na lądzie (jeleń, niedźwiedzie, małpy, krety, nietoperze)

– w wodzie (delfiny, foki)

Ciekawostka

– największym ssakiem wodnym jest płetwal błękitny (jego długość osiąga ok. 30 m, może ważyć 135 t)

Największym ssakiem lądowym jest słoń afrykański (ok. 4 m wysokości, ważą ok. 6 t)

BUDOWA SSAKÓW NA PRZYKŁADZIE RYSIA EUROPEJSKIEGO

– powieki (nawilżają i oczyszczają oczy, rzęsy chronią oko przed pyłem)

– małżowina uszna (wychwytuje dźwięki z otoczenia)

– włosy (chronią ciało przed utratą ciepła i niewielkimi uszkodzeniami)

– ogon (pełni funkcję ochronną, dzięki niemu utrzymują równowagę podczas skoków, służy do podpierania się)

– kończyny (dobrze umięśnione, dzięki nim poruszają się – biegają, skaczą, latają, pływają)

– pazury (chronią palce, służą do ataku i obrony)

Jaka jest funkcja skóry?

– wytwarza włosy, pazury, paznokcie, kopyta i rogi

– komórki skóry mają zdolność do wytwarzania łoju, potu i mleka (łój natłuszcza skórę i włosy; pot, który paruje umożliwia ochładzanie organizmu; mleko jest pierwszym pokarmem noworodków)

– pod skórą jest warstwa tkanki tłuszczowej (chroni przed uszkodzeniami i przed utratą ciepła, stanowi rezerwę energetyczną)

Jak oddychają ssaki?

Narządem oddechowym ssaków są pęcherzykowate płuca. Zbudowane są z milionów drobnych pęcherzyków oplecionych gęstą siecią włosowatych naczyń krwionośnych, co sprawia, że powierzchnia wymiany gazowej jest duża. Jest to ważne ze względu na dużą aktywność ssaków.

Rozmnażanie się i rozwój ssaków

– prawie wszystkie są zwierzętami żyworodnymi

– występuje zapłodnienie wewnętrzne (I etap rozwoju odbywa się wewnątrz ciała, który kończy się porodem)

– czas od zapłodnienia do porodu nazywany jest ciążą

– u różnych gatunków ssaków czas trwania ciąży jest inny

– w większości ssaków podczas ciąży powstaje łożysko (dzięki niemu możliwa jest wymiana różnych substancji np. tlenu między matką a rozwijającym się organizmem)

Jak wygląda opieka nad potomstwem?

Po porodzie matka opiekuje się potomstwem, w tym karmi je mlekiem.

Ciekawostka

Są ssaki, które składają jaja, np. dziobaki. Zamieszkują rzeki, stawy i jeziora Australii. Samica przygotowuje norę i składa w niej od 1 do 3 jaj. Później przez ok. 10 dni je wysiaduje. Z jaj wylęgają się małe dziobaki, którymi matka opiekuje się przez kilkanaście tygodni.

PRZEGLĄD I ZNACZENIE SSAKÓW

BUDOWA SSAKÓW

– ssaki żyjące w wodzie np. delfiny mają przednie kończyny przekształcone w płetwy

– ssaki latające np. nietoperze mają przednie kończyny w postaci skrzydeł

– ssaki żyjące pod ziemią takie jak kret, mają kończyny masywne i krótkie

– ssaki szybko biegające np. zebra, mają kończyny zakończone kopytami

– ssaki nadrzewne mają kończyny przednie przystosowane do chwytania

Jaka jest funkcja skóry?

– wytwarza włosy, pazury, paznokcie, kopyta i rogi

– pod skórą jest warstwa tkanki tłuszczowej (chroni przed uszkodzeniami i przed utratą ciepła, stanowi rezerwę energetyczną)

Jak oddychają ssaki?

Rozmnażanie się i rozwój ssaków

– prawie wszystkie są zwierzętami żyworodnymi

– występuje zapłodnienie wewnętrzne (I etap rozwoju odbywa się wewnątrz ciała, który kończy się porodem)

– czas od zapłodnienia do porodu nazywany jest ciążą

– u różnych gatunków ssaków czas trwania ciąży jest inny

– w większości ssaków podczas ciąży powstaje łożysko (dzięki niemu możliwa jest wymiana różnych substancji np. tlenu między matką a rozwijającym się organizmem)

Jak wygląda opieka nad potomstwem?

Po porodzie matka opiekuje się potomstwem, w tym karmi je mlekiem.

GATUNKI SSAKÓW DRAPIEŻNYCH

– Kuna leśna

– Tchórz zwyczajny

– Norka amerykańska

– Gronostaj europejski

– Łasica pospolita

– Wydra europejska

JAKIE ZĘBY MAJĄ SSAKI?

– drapieżne mają duże i silne kły – zęby przedtrzonowe i trzonowe mają ostre krawędzie dzięki którym mogą ciąć mięśnie i kruszyć kości upolowanych zwierząt

– roślinożerne mają niewielkie kły albo nie mają ich wcale – zęby przedtrzonowe i trzonowe są duże o szerokie, tak by mogły rozcierać rośliny

ZNACZENIE SSAKÓW W PRZYRODZIE

– regulują liczebność dużej grupy organizmów

– rozsiewają nasiona

– uczestniczą w zapylaniu kwiatów

ZNACZENIE SSAKÓW DLA CZŁOWIEKA

– hodowane są dla mięsa, mleka, skór, wełny

– wykorzystywane są jako środek transportu

– wykorzystywane są do badań laboratoryjnych

– zjadają zwierzęta, które są szkodnikami

– niektóre wyrządzają szkody np. niszczą rośliny na polach uprawnych lub przenoszą drobnoustroje chorobotwórcze np. lisy, psy, nietoperze przenoszą wirusa wścieklizny

Co stanowi zagrożenie dla ssaków?

– niszczenie obszarów, na których zwierzęta występują np. wycinka lasów

– budowanie dróg

Jak można ochraniać ssaki?

– ochrona miejsc ich występowania

– budowa bezpiecznych przejść

– dokarmianie ssaków głownie zimą

– objęcie ochroną gatunkową np. niedźwiedź brunatny

Ciekawostka

– Ssakiem najkrócej żyjącym jest Ryjówka. Żyje około 1,5 roku.

– Żubr dorasta do 2 metrów wysokości

– Najszybszy jest zając szarak, który osiąga prędkość ok. 80 km/h

ĆWICZENIA - SPRAWDŹ WIEDZĘ PRZED SPRAWDZIANEM

Przykładowe zestawienia zadań, które mogą być idealnym treningiem przed realnym sprawdzianem.

Pliki do pobrania w .pdf i wydrukowania TUTAJ