Azja – kontynent pełen kontrastów
Azja to największy i najbardziej zróżnicowany kontynent na Ziemi – zarówno pod względem przyrody, jak i kultury. W tym dziale uczniowie poznają fascynujące krajobrazy, potężne rzeki, rozległe pustynie i góry, a także bogactwo religii, języków i tradycji. Co więcej, odkryjemy, jak warunki naturalne wpływają na życie ludzi oraz jak różne są sposoby gospodarowania w poszczególnych częściach kontynentu. Z tego powodu przyjrzymy się także największym krajom Azji, ich problemom, rozwojowi i znaczeniu w świecie współczesnym.
Azja
🏔️ Dlaczego Azja bywa nazywana kontynentem geograficznych rekordów?
Azja to kontynent pełen ekstremów i rekordów geograficznych, takich jak:
🏔️ Najwyższe góry świata – m.in. Himalaje, Karakorum (szczyt K2), Hindukusz
🏔️ Najwyższy szczyt Ziemi – Mount Everest (8848 m n.p.m.)
🕳️ Najgłębsza depresja – Wybrzeże Morza Martwego (430 m p.p.m)
📏 Największa różnica wysokości na jednym kontynencie – aż 9278 m
🌊 Najgłębsze jezioro – Bajkał (1620 m głębokości), największy zbiornik słodkiej wody na Ziemi
🏝️ Największy archipelag – Archipelag Malajski (ok. 20 tys. wysp)
🏞️ Najwyżej położona wyżyna – Wyżyna Tybetańska (4000–5000 m n.p.m.)
🧭 Góry stare i góry młode w Azji
W Azji występują zarówno bardzo stare, jak i młode pasma górskie:
⛰️ Góry stare:
powstały ponad 450 milionów lat temu
przykłady: Sajany, zachodnia część Tienszanu
🏔️ Góry młode (alpejskie):
Tworzą dwa główne pasy:
Równoleżnikowy (południe kontynentu): Kaukaz, Taurus, Zagros, Elburs, Hindukusz, Himalaje
Południkowy (wschód kontynentu): Góry Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie, Kamczatka, Japonia, Filipiny
🌬️ Na czym polega cyrkulacja monsunowa?
Monsun to wiatr, który zmienia kierunek w zależności od pory roku. Występuje głównie w Azji Południowej i Południowo-Wschodniej.
☀️ Latem:
nad oceanem tworzy się wyż, a nad rozgrzanym lądem – niż
wieje monsun letni – przynosi obfite opady deszczu
❄️ Zimą:
nad lądem powstaje wyż, a nad oceanem – niż
wieje monsun zimowy – powoduje suchą pogodę
🌀 Jaki wpływ na klimat Azji ma monsun?
W czasie przejścia między porami roku (wiosna/jesień) pojawiają się tajfuny – cyklony tropikalne.
Przynoszą silne wiatry i ulewne deszcze – szczególnie w Azji Południowo-Wschodniej.
🌡️ Co wpływa na klimat Azji?
Na klimat Azji wpływa wiele czynników:
🌊 Prądy morskie:
Kuro Siwo (ciepły) – zimą ociepla, latem chłodzi, przynosi opady
Oja Siwo (zimny) – obniża temperaturę, ogranicza opady
🌬️ Cyrkulacja monsunowa
🏔️ Wyżynno-górska rzeźba terenu
📍 Położenie geograficzne i wielkość kontynentu
🌐 Azja – kontynent geograficznych kontrastów
Azja to kontynent największych różnic klimatycznych i przyrodniczych:
❄️ Na północy: zimą nawet –40°C (północna Rosja)
☀️ Na południu: latem powyżej +40°C (Półwysep Arabski)
🌧️ W Ćerapuńdźi (Indie): 11 000 mm opadów rocznie
🌵 W Kotlinie Turfańskiej: tylko 20 mm rocznie
🌲 Różnorodna szata roślinna – od pustyń i stepów po wilgotne lasy równikowe
🏗️ Jak powstawały Himalaje?
Himalaje powstały na skutek zderzenia prakontynentu Gondwany z Azją podczas alpejskich ruchów górotwórczych.
👉 Osady morskie zostały sfałdowane, a późniejszy napór skorupy ziemskiej wypiętrzył najwyższe góry świata.
Wulkanizm i trzęsienia ziemi w Azji
📍 Położenie geologiczne
Azja leży na styku kilku płyt litosfery:
Płyta euroazjatycka
Płyta północnoamerykańska
Mniejsze płyty: filipińska, indyjska, irańska, arabska
➡️ Taka lokalizacja sprawia, że często dochodzi tu do trzęsień ziemi i erupcji wulkanów.
🌊 Rów Mariański
Gdy jedna płyta podsuwa się pod drugą, powstają rowy oceaniczne.
📌 Rów Mariański – najgłębszy rów oceaniczny i najgłębsze miejsce na Ziemi.
🌋 Wulkany
Na styku płyt litosfery powstają wulkany – pod wpływem ciśnienia magma wydostaje się na powierzchnię jako lawa.
🪨 Wulkany lądowe mają zwykle stożkowaty kształt z kraterem na szczycie.
🔥 Rodzaje wulkanów:
Czynne – aktywne obecnie
Drzemiące – znane z historii, dziś spokojne
Wygasłe – nieaktywne, pozostałości widoczne tylko geologicznie
🧠 Pojęcia
Fale sejsmiczne – fale sprężyste w Ziemi, wywoływane np. trzęsieniem
Hipocentrum – miejsce w Ziemi, z którego wychodzą fale
Epicentrum – punkt na powierzchni, nad hipocentrum
Skala Richtera – służy do pomiaru siły trzęsienia
Sejsmograf – urządzenie do pomiaru drgań ziemi
🔥 Ognisty Pierścień Pacyfiku
To obszar na styku płyty pacyficznej z innymi płytami litosfery, w kształcie pierścienia.
📌 Znajduje się tu:
aż 90% wszystkich czynnych wulkanów lądowych
częste trzęsienia ziemi
zagrożenie tsunami na pobliskich wybrzeżach
🛡️ Jak chronić się przed skutkami trzęsień ziemi i tsunami?
🔍 Główne działania zapobiegawcze:
Monitorowanie aktywności wulkanicznej i sejsmicznej
Stosowanie nowoczesnych technologii budowlanych (np. w Japonii i USA)
Budynki odporne na wstrząsy
Systemy wczesnego ostrzegania przed tsunami 🌊
rolnictwo
🌾 Rolnictwo w Azji
🇨🇳 Chiny – światowy lider w produkcji:
🥇 1. miejsce: ryż, pszenica, ziemniaki, bataty, herbata, bawełna, tytoń, trzoda chlewna, owce, kozy, drób
🥈 2. miejsce: kukurydza, rzepak
🥉 3. miejsce: trzcina cukrowa
🇮🇳 Indie – również rolnicza potęga:
🥈 2. miejsce: ryż, pszenica, ziemniaki, trzcina cukrowa, herbata, bawełna, bydło, kozy
🥉 3. miejsce: tytoń, rzepak
🌱 Rytm upraw ryżu
🌦️ Klimat monsunowy wpływa na terminy upraw:
Latem (czerwiec–październik) – deszcze monsunowe, sadzonki ryżu trafiają na pola
Zimą – susza, pola leżą odłogiem lub służą pod uprawy mniej wymagające
🎥 Zobacz, jak wygląda uprawa ryżu w Chinach:
🍚 Kultura ryżu
W Azji istnieją dwa główne sposoby uprawy ryżu:
Ryż mokry (nizinny) – rośnie w wodzie, potrzebuje żyznych gleb i wysokiej temperatury
Ryż suchy (górski) – ma mniejsze wymagania glebowe, ale potrzebuje dużej wilgotności powietrza
🏮 Znaczenie przysłowia chińskiego:
„Ryż musi mieć nogi w wodzie, a głowę w ogniu”
➡️ Pola ryżowe powinny być stale zalane wodą 🌊
➡️ A rośliny muszą mieć zapewnione słońce i ciepło ☀️
🎥 Zobacz, jak wygląda tradycyjna uprawa ryżu w Japonii:
Japonia – gospodarka, rolnictwo i wyzwania
⚠️ Bariery, które utrudniają rozwój gospodarczy Japonii
Mimo wysokiego poziomu rozwoju, Japonia boryka się z wieloma barierami naturalnymi i geograficznymi:
🏝️ Wyspiarskie położenie i górzysta rzeźba terenu – dominują góry i wyżyny, co utrudnia budowę infrastruktury i komunikację (obecnie wiele wysp połączono mostami, a w górach wybudowano setki tuneli 🚇).
⛰️ Mało terenów nadających się do zamieszkania i zagospodarowania gospodarczego.
🪨 Brak surowców mineralnych – Japonia musi wiele z nich importować.
🌍 Położenie na styku trzech płyt litosfery – częste trzęsienia ziemi.
🌊 Tsunami – zagrożenie dla ludności i gospodarki.
🌋 Wulkany – ponad 160 wulkanów, w tym ok. 40 czynnych.
🚀 Czynniki sprzyjające rozwojowi gospodarczemu Japonii
Pomimo trudności, Japonia stała się jednym z najbardziej rozwiniętych krajów świata. Co jej w tym pomogło?
💰 Po II wojnie światowej Japonia otrzymała wsparcie finansowe od USA, które zainicjowało wiele inwestycji.
🎓 Wysoki poziom edukacji i badań naukowych – duże nakłady na innowacje i rozwój.
🧠 Kultura pracy i tradycyjne wartości: dyscyplina, pracowitość, lojalność, wytrwałość, honor.
🏭 Nowoczesna gospodarka Japonii
Japonia to światowy lider w zakresie nowoczesnego przemysłu i zaawansowanych technologii:
🔩 Produkcja wyrobów metalowych
⚙️ Produkcja maszyn i urządzeń przemysłowych
🚢 Produkcja środków transportu i statków
📱 Produkcja urządzeń elektronicznych, optycznych, farmaceutycznych – tzw. przemysł high-tech
🌾 Rolnictwo w Japonii
🚜 Trudne warunki, ale nowoczesne rozwiązania
Tylko 11% powierzchni Japonii to grunty orne
Większość gospodarstw ma powierzchnię poniżej 1 ha
Mimo to, rolnictwo jest wydajne i bardzo nowoczesne – wysoki poziom mechanizacji i nawożenia
🌾 Główne uprawy:
Ryż
Pszenica i jęczmień
Owoce cytrusowe
➡️ Sztuczne nawadnianie pozwala osiągać wysokie plony 🌧️
🐟 Rybołówstwo
Japonia to potęga w rybołówstwie – mieszkańcy kraju korzystają z bogactwa morskiego:
Poławia się m.in.: ryby, krewetki, ostrygi, ośmiornice, homary
Ryby są podstawą japońskiej diety – to ważna część kultury kulinarnej 🇯🇵🍣
Ludność Chin
👨👩👧👦 Chiny – najludniejsze państwo świata
W Chinach żyje prawie 1,4 miliarda osób – to najwięcej na świecie.
Gwałtowny wzrost liczby ludności miał miejsce w latach 60. i 70. XX wieku.
🚼 Polityka jednego dziecka
Aby ograniczyć przyrost naturalny, pod koniec lat 70. XX wieku wprowadzono tzw. politykę jednego dziecka:
Rodziny z jednym dzieckiem otrzymywały przywileje, np. większe mieszkanie, darmową edukację, dodatkowy urlop.
Rodziny z większą liczbą dzieci musiały liczyć się z karami finansowymi.
🌍 Dlaczego ludność Chin koncentruje się na wschodzie?
📊 Aż 95% ludności mieszka w wschodniej części kraju, ponieważ:
panuje tam łagodny klimat ☀️
występuje równinna rzeźba terenu
są żyzne gleby
📌 Najgęściej zaludniony obszar: Nizina Chińska – ok. 500 osób/km²
🗻 Część zachodnia i północna jest słabo zaludniona:
teren górzysty, pustynny, stepowy i wyżynny
gęstość zaludnienia < 5 osób/km²
🧠 Problemy demograficzne i społeczne Chin
Skutki polityki jednego dziecka:
⚖️ Zachwiana równowaga płci – więcej mężczyzn niż kobiet
👵 Szybkie starzenie się społeczeństwa – w przyszłości może zabraknąć rąk do pracy, a liczba emerytów będzie rosła
📆 Od 2015 roku małżeństwa w Chinach mogą mieć dwoje dzieci.
🌐 Gospodarka Chin a świat
🌍 Chiny są największym eksporterem i drugim największym importerem dóbr i usług na świecie
💼 Chińskie firmy inwestują w wielu krajach – np. w infrastrukturę, energetykę, transport
🏢 Często wykupują zagraniczne przedsiębiorstwa
💸 Wpływają na globalne ceny: żywności, paliw, nieruchomości, pracy, surowców
🏷️ Znane chińskie marki
📱 Elektronika:
Lenovo, Huawei, Xiaomi
🏠 Sprzęt AGD:
Haier, Midea, Hisense
🌾 Rolnictwo w Chinach
Chiny to rolniczy gigant:
🌾 Rośliny uprawne – światowa czołówka:
Ryż (ok. ¼ światowych zbiorów)
Pszenica
Kukurydza
Soja
Bataty
Ziemniaki
Różne gatunki owoców 🍎🍊
🌱 Rośliny przemysłowe i używki:
Bawełna
Rzepak
Trzcina cukrowa
Tytoń
Herbata – aż 40% światowych zbiorów
🐖 Zwierzęta hodowlane:
Prawie połowa światowego pogłowia trzody chlewnej
1/5 światowego pogłowia drobiu
Indie – kraj kontrastów i dynamicznego rozwoju
🗺️ Z jakimi państwami graniczą Indie?
Indie graniczą z sześcioma państwami:
Pakistan
Chiny
Nepal
Bhutan
Mjanmar
Bangladesz
📌 Dodatkowo, przez Zatokę Mannar i Cieśninę Palk Indie mają pośrednie połączenie z Sri Lanką.
⚖️ Kontrasty społeczne w Indiach – skąd się biorą?
Indie to kraj ogromnych różnic majątkowych. Obok luksusowych rezydencji żyją miliony ludzi w skrajnej biedzie. Jedną z przyczyn jest system kastowy, który nadal wpływa na życie społeczne.
🧬 Kasty w Indiach:
| 🔢 Poziom | 👥 Grupa społeczna | 🛠️ Przykładowe zawody |
|---|---|---|
| 1 (najwyższy) | Bramini | Kapłani, uczeni |
| 2 | Kszatrijowie | Żołnierze, urzędnicy, obszarnicy |
| 3 | Wajśjowie | Rzemieślnicy, chłopi, kupcy |
| 4 | Siudrowie | Służący, krawcy, fryzjerzy, pasterze |
| 5 (najniższy) | Pariasi („niedotykalni”) | Zamiatacze, grabarze, szewcy, rybacy |
❗ W systemie kastowym obowiązuje hierarchia i sztywne zasady – nie można zmieniać kasty ani zawierać małżeństw poza swoją grupą społeczną.
🌾 Produkty rolne, w których Indie są światowym liderem
Ryż
Herbata
Trzcina cukrowa
Bawełna
Tytoń
Proso
Banany 🍌
📈 Czynniki rozwoju gospodarczego Indii
Indie dynamicznie się rozwijają, a wpływ na to mają m.in.:
👥 Duża liczba młodych ludzi – ok. 45% społeczeństwa ma mniej niż 25 lat
💬 Tania, wykształcona i anglojęzyczna kadra – ułatwia rozwój nowoczesnych usług (finanse, IT, biura)
💼 Reformy gospodarcze z lat 90. XX w., m.in.:
prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych
ułatwienia podatkowe dla firm zagranicznych
🏭 Rosnące znaczenie przemysłu w Indiach
Główne sektory przemysłowe:
👚 Produkcja odzieży, tekstyliów i wyrobów skórzanych
🥫 Produkcja artykułów spożywczych i napojów
🚗 Produkcja środków transportu
🔩 Produkcja metali i wyrobów ze stali
Bliski Wschód – ropa, religia i wpływ na świat
🛢️ Państwa Bliskiego Wschodu należące do czołowych producentów ropy naftowej
Bliski Wschód to region bogaty w złoża ropy naftowej, która odgrywa kluczową rolę w jego gospodarce.
📌 Do największych światowych producentów należą:
Arabia Saudyjska
Iran
Irak
Kuwejt
🕌 Cechy kultury islamskiej
Islam to religia dominująca na Bliskim Wschodzie. Ukształtowała ona życie społeczne, tradycje i codzienne zwyczaje.
🕋 Święta księga islamu: Koran
📜 Zawiera nakazy i zakazy, które każdy muzułmanin powinien przestrzegać.
✅ Obowiązki muzułmanów:
🙏 Modlitwa – z twarzą zwróconą ku Mekce
🌙 Post w czasie Ramadanu – od wschodu do zachodu słońca zakaz jedzenia i picia
🕋 Pielgrzymka do Mekki – przynajmniej raz w życiu
🐖 Zakaz spożywania wieprzowiny
👪 Tradycyjne role rodzinne – żona podporządkowana mężowi, dzieci rodzicom
🧕 Strój kobiety – zakrywający ciało i włosy
🌎 Czy pokój na Bliskim Wschodzie ma znaczenie dla świata?
Tak – pokój w regionie Bliskiego Wschodu ma ogromne znaczenie dla gospodarki światowej.
🛢️ Wpływ na ceny ropy:
Każdy konflikt może powodować gwałtowny wzrost cen ropy
📈 Przykład: wojna izraelsko-arabska w 1973 roku – cena ropy wzrosła prawie czterokrotnie
👥 Migracje:
Konflikty powodują masowe migracje ludności
📌 W 2015 roku do Europy wyemigrowało ok. 2 miliony osób z Bliskiego Wschodu
💰 Dlaczego ropa naftowa bywa nazywana „czarnym złotem”?
Jest wydobywana z ziemi – podobnie jak złoto
Ma ogromną wartość gospodarczą
Po przetworzeniu (rafinacji) uzyskuje się z niej:
paliwa (benzyna, olej napędowy, lotniczy)
🧪 leki, tworzywa sztuczne, kosmetyki i wiele innych produktów
➡️ Dlatego ropa naftowa nazywana jest „czarnym złotem”.
Azja - szybka powtórka
🌏 Porównanie: Chiny – Indie – Japonia – Bliski Wschód
| Kryterium | 🇨🇳 Chiny | 🇮🇳 Indie | 🇯🇵 Japonia | 🌍 Bliski Wschód |
|---|---|---|---|---|
| Liczba ludności | ok. 1,4 mld | ok. 1,4 mld | ok. 125 mln | zróżnicowana (np. Arabia Saudyjska – 36 mln) |
| Główna religia | Konfucjanizm, buddyzm, ateizm | Hinduizm | Shintō i buddyzm | Islam |
| Specyfika społeczna | Starzejące się społeczeństwo, polityka jednego dziecka | Kasty społeczne, kontrasty społeczne | Tradycja pracy, dyscyplina, wysokie starzenie społeczeństwa | Tradycje religijne, konserwatyzm, rola religii w prawie |
| Główne produkty rolne | Ryż, pszenica, soja, herbata, trzoda chlewna | Ryż, herbata, trzcina cukrowa, banany, bawełna | Ryż, owoce cytrusowe, jęczmień | Brak sprzyjających warunków – produkcja znikoma |
| Znaczenie gospodarcze | „Fabryka świata” – eksport elektroniki, tekstyliów, sprzętu | Usługi nowoczesne, przemysł odzieżowy i stalowy | High-tech, samochody, elektronika | Ropa naftowa – eksport surowca na cały świat |
| Zagrożenia | Zanieczyszczenia, starzenie społeczeństwa | Ubóstwo, przeludnienie, podziały kastowe | Trzęsienia ziemi, tsunami, brak surowców | Konflikty zbrojne, migracje, wzrost cen ropy |
Azja
Przykładowe zestawienia zadań
Przykładowe zestawienia zadań, które mogą być idealnym treningiem przed realnym sprawdzianem.
Pliki do pobrania w .pdf i wydrukowania TUTAJ