Wewnętrzna fabryka – jak działa układ pokarmowy

Biologia klasa 7 – układ pokarmowy człowieka to niezwykła podróż przez narządy, które wspólnie odpowiadają za trawienie i przyswajanie składników odżywczych. Uczniowie dowiadują się, jak pokarm pokonuje swoją drogę przez organizm, co dzieje się z nim na poszczególnych etapach i jakie substancje są niezbędne do życia. To pierwszy krok do świadomego odżywiania i dbania o zdrowie.

Biologia klasa 7 – układ pokarmowy człowieka

🧬 Pokarm – budulec i źródło energii

Biologia klasa 7 – układ pokarmowy pokazuje, jak ważną rolę odgrywa pożywienie w funkcjonowaniu organizmu. Szczególnie istotne są białka, które są nie tylko budulcem, ale także uczestniczą w wielu procesach życiowych.

🧩 Rola białek w organizmie

Białka:

umożliwiają przebieg wszystkich procesów zachodzących w organizmie;
pełnią różnorodne funkcje w zależności od typu.

Rodzaje białek i ich funkcje:

Rodzaj białka	Funkcja
Recepturowe	Odbierają informacje ze środowiska (np. rodopsyna w oku)
Budulcowe	Tworzą struktury organizmu (np. keratyna – włosy, paznokcie)
Sygnałowe	Przenoszą informacje (np. insulina – reguluje poziom cukru we krwi)
Motoryczne	Umożliwiają ruch (np. aktyna i miozyna w komórkach mięśniowych)
Obronne	Chronią organizm (np. przeciwciała w krwi)
Transportujące	Przenoszą substancje (np. hemoglobina transportuje tlen)
Enzymatyczne	Przyspieszają reakcje (np. pepsyna rozkłada białka na aminokwasy)

🧬 Rola tłuszczów w organizmie

Tłuszcze są źródłem budulca i dużej ilości energii.
Wchodzą w skład błon komórkowych.
Stanowią materiał zapasowy, np. u roślin (słonecznik przechowuje tłuszcze w nasionach).
Kwasy tłuszczowe roślinne:
– wspierają odporność,
– poprawiają pamięć,
– korzystnie wpływają na naczynia krwionośne.
Tłuszcze rybne mają pozytywny wpływ na funkcjonowanie całego organizmu.

🍞 Rola węglowodanów (cukrów) w organizmie

Są głównym źródłem energii, np. glukoza.
Źródłem błonnika pokarmowego są owoce, warzywa i ziarna zbóż.
Nadmierne spożycie cukrów prostych może prowadzić do próchnicy zębów.

📘 Pojęcia

Skrobia – cukier złożony, materiał zapasowy u roślin.
Glikogen – cukier złożony, materiał zapasowy u zwierząt.
Celuloza – cukier złożony, główny składnik ścian komórkowych u roślin.

🍽️ Pokarmy pełnowartościowe i niepełnowartościowe

✅ Pokarmy pełnowartościowe:
– Zawierają wszystkie aminokwasy egzogenne (czyli te, których organizm nie potrafi sam wytworzyć).
– Są pochodzenia zwierzęcego:
    • mięso
    • jaja
    • sery
    • mleko

⚠️ Pokarmy niepełnowartościowe:
– Nie zawierają wszystkich aminokwasów niezbędnych do budowy białek w organizmie.
– Najczęściej są pochodzenia roślinnego.

Biologia klasa 7 – WITAMINY, SOLE MINERALNE, WODA

WITAMINY I ICH FUNKCJA

Witamina	Funkcja	Źródła
A	Wzmacnia wzrok, wspomaga wzrost	Marchew, masło, wątroba
D	Wzmacnia kości i zęby	Ryby, tran, jaja, mleko
E	Chroni komórki przed uszkodzeniem	Oleje roślinne, orzechy, nasiona
K	Uczestniczy w krzepnięciu krwi	Zielone warzywa liściaste
C	Wzmacnia odporność, przyspiesza gojenie	Owoce cytrusowe, papryka, natka pietruszki
B1, B2, B6, B12	Uczestniczą w przemianach energetycznych	Pełnoziarniste produkty, mięso, jaja

WITAMINY ROZPUSZCZALNE W TŁUSZCZACH

Witamina	Znaczenie	Skutki niedoboru
A	• Bierze udział w procesie widzenia • Wpływa na stan skóry • Zapewnia wzrost i rozwój	• Zahamowanie wzrostu • Złe widzenie o zmroku • Choroby skóry
D₃	• Reguluje ilość wapnia i fosforu • Odpowiada za prawidłową budowę kości	• Osteoporoza • Krzywica
E	• Wspomaga pracę mięśni i układu nerwowego • Zapobiega starzeniu się • Łagodzi zmęczenie	• Osłabienie i zanik mięśni • Niedokrwistość • Uszkodzenie krwinek czerwonych
K	• Wspomaga krzepnięcie krwi • Przyspiesza gojenie złamań	• Skłonność do krwawień • Krwotoki • Zaburzenia krzepnięcia krwi

witaminy rozpuszczalne w wodzie

Witamina	Znaczenie	Skutki niedoboru
B6	• Uczestniczy w przemianie białek • Wpływa na odporność organizmu	• Nadmierna pobudliwość • Choroby skóry • Drgawki
B9 (kwas foliowy)	• Pobudza wytwarzanie krwinek czerwonych • Wpływa na układ nerwowy	• Niedokrwistość • Wypadanie włosów • Zahamowanie wzrostu
B12	• Pobudza wytwarzanie krwinek czerwonych	• Niedokrwistość • Zaburzenia wzrostu
C	• Zwiększa odporność • Przyspiesza gojenie ran • Właściwości bakteriobójcze • Udział w rozwoju tkanki łącznej	• Wypadanie zębów • Krwawienie z błon śluzowych • Owrzodzenie dziąseł • Pękanie naczyń krwionośnych
H (biotyna)	• Zdrowie skóry i włosów • Wytwarzanie kwasów tłuszczowych • Przemiany aminokwasów i cukrów	• Zapalenie skóry i jelit • Bóle mięśni
PP	• Oddychanie komórkowe • Funkcjonowanie układu pokarmowego i nerwowego	• Zapalenie skóry i śluzówki jamy ustnej • Zaburzenia pamięci • Problemy z przewodem pokarmowym

makroelementy i mikroelementy

Makroelementy w organizmie człowieka

Makroelement	Znaczenie	Skutki niedoboru
Fosfor	Składnik kości i zębów	Krzywica, rozmiękanie kości, próchnica, bóle mięśni
Wapń	Składnik kości i zębów, umożliwia pracę serca i mięśni	Próchnica zębów, osłabienie kości, zaburzenia pracy serca
Magnez	Wspomaga przemianę cukrów, pracę układu nerwowego i serca	Migreny, zaburzenia pracy serca

Mikroelementy w organizmie człowieka

Mikroelement	Znaczenie	Skutki niedoboru
Żelazo	Składnik hemoglobiny	Niedokrwistość
Jod	Tworzenie hormonów wzrostu i rozwoju mózgu	Zaburzenia wzrostu, choroby układu nerwowego
Fluor	Wzmacnia szkliwo zębów i kości	Próchnica zębów

znaczenia wody w organizmie

💧 Znaczenie wody w organizmie

Umożliwia przebieg wielu reakcji chemicznych w organizmie;
Rozpuszcza większość związków (np. cukry proste, witaminy), umożliwiając ich transport;
Pomaga w usuwaniu szkodliwych produktów przemiany materii;
Bierze udział w regulacji temperatury ciała;
Jest nośnikiem ciepła wewnątrz organizmu;
Stanowi największą część masy ciała człowieka;
Dziennie człowiek potrzebuje od 2,5 do 3 litrów wody.

Biologia klasa 7 – BUDOWA I ROLA UKŁADU POKARMOWEGO

elementy układu pokarmowego i składniki

Elementy układu pokarmowego	Składniki
Przewód pokarmowy	– jama ustna (zęby, język) – gardło – przełyk – żołądek – jelito cienkie – jelito grube
Gruczoły trawienne	– trzy pary ślinianek (wytwarzają ślinę) – wątroba (produkuje żółć) – trzustka (produkuje enzymy trawienne)

CO DZIEJE SIĘ W UKŁADZIE POKARMOWYM PO SPOŻYCIU POKARMU?

Rozdrabnianie i nawilżanie pokarmu – zęby i język rozdrabniają pokarm, a ślina go nawilża.
Trawienie – rozkład substancji odżywczych na prostsze związki, np. białka na aminokwasy.
Wchłanianie – wchłanianie produktów trawienia do krwi i limfy, głównie w jelicie cienkim.
Defekacja – usuwanie niestrawionych resztek w postaci kału przez jelito grube i odbyt.

CO DZIEJE SIĘ W UKŁADZIE POKARMOWYM PO SPOŻYCIU POKARMU?

Rozdrabnianie i nawilżanie pokarmu – zęby i język rozdrabniają pokarm, a ślina go nawilża.
Trawienie – rozkład substancji odżywczych na prostsze związki, np. białka na aminokwasy.
Wchłanianie – wchłanianie produktów trawienia do krwi i limfy, głównie w jelicie cienkim.
Defekacja – usuwanie niestrawionych resztek w postaci kału przez jelito grube i odbyt.

🦷 BUDOWA ZĘBA

Zęby są osadzone za pomocą korzeni w szczękach i żuchwie.
Za korzeniem znajduje się szyjka, a część wystająca na zewnątrz to korona.
Koronę pokrywa szkliwo, pod którym znajduje się zębina.
Wewnątrz zęba jest miazga, w której znajdują się naczynia krwionośne i nerwy.

👶🧒 ILE ZĘBÓW MA CZŁOWIEK?

Dziecko ma 20 zębów mlecznych – nie ma zębów przedtrzonowych i ostatnich zębów trzonowych.
Dorosły człowiek ma 32 zęby stałe – po 16 w szczęce i żuchwie.

🍎 DO CZEGO SŁUŻĄ POSZCZEGÓLNE ZĘBY?

Siekacze – 🥕 do odgryzania kawałków pokarmu.
Kły – 🍗 pomagają w rozgryzaniu jedzenia.
Zęby przedtrzonowe i trzonowe – 🍞 do rozcierania i miażdżenia pokarmu.

BUDOWA UKŁADU POKARMOWEGO I FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH JEGO ELEMENTÓW

Element	Funkcja
Język	Umożliwia wyczuwanie smaku, ssanie i przesuwanie pokarmu.
Ślinianki	Wytwarzają ślinę, która nawilża, rozmiękcza pokarm, działa bakteriobójczo i trawi cukry.
Gardło	Zbudowane z mięśni poprzecznie prążkowanych – umożliwia połykanie pokarmu.
Przełyk	Mięśnie przesuwają pokarm do żołądka (ruchy niezależne od naszej woli).
Żołądek	Częściowe trawienie białek, wyścielony błoną śluzową z gruczołami.
Wątroba	Neutralizuje szkodliwe substancje z pokarmu i powstające w organizmie.
Dwunastnica	Początkowy odcinek jelita cienkiego.
Trzustka	Produkuje enzymy trawienne przekazywane do przewodu pokarmowego.
Jelito cienkie	Długość ok. 6 m, przesuwa pokarm dzięki ruchom perystaltycznym.
Jelito grube	Długość ok. 1,5 m, kończy się odbytem – miejsce usuwania kału.

Odcinki przewodu pokarmowego, w których trawione są węglowodany

✅ Jama ustna – trawienie cukrów rozpoczyna się tutaj, dzięki amylazie ślinowej.
✅ Jelito cienkie – dalszy rozkład cukrów odbywa się z udziałem amylazy trzustkowej oraz enzymów zawartych w soku jelitowym.

Rola wątroby i trzustki w trawieniu

Narząd	Funkcja
Wątroba	– Wytwarza żółć, która rozbija tłuszcze na mniejsze cząsteczki. – Ułatwia działanie enzymów trzustki. – Bierze udział w usuwaniu toksyn z organizmu.
Trzustka	– Wydziela enzymy trawienne (cukrów, białek i tłuszczów) do dwunastnicy. – Wytwarza hormony regulujące poziom glukozy we krwi (np. insulinę).

Biologia klasa 7 – HIGIENA I CHOROBY UKŁADU POKARMOWEGO

✅ 10 zasad prawidłowego odżywiania się

🧒 Odżywiaj się stosownie do wieku i potrzeb organizmu.
⚖️ Wartość energetyczna posiłków powinna odpowiadać Twojej aktywności fizycznej.
⏰ Jedz regularnie – najlepiej co 3–4 godziny.
🌈 Dbaj o różnorodność posiłków.
🥦 Spożywaj dużo warzyw i owoców.
🌾 Wybieraj dobre węglowodany (produkty pełnoziarniste).
💧 Pij około 2 litrów płynów dziennie.
❌ Ogranicz cukier i sól.
🥛 Spożywaj produkty mleczne (wapń, białko).
🍖 Ogranicz czerwone mięso i tłuszcze zwierzęce.

🧼 Higiena odżywiania się

🧼 Myj ręce przed przygotowaniem i po zjedzeniu posiłku.
🥗 Myj warzywa, owoce i jajka przed spożyciem.
❄️ Przechowuj żywność w lodówce lub zamrażarce.
🚫 Nie zamrażaj ponownie rozmrożonego jedzenia.
📆 Kontroluj daty ważności produktów.
🍽️ Jedz regularnie i spokojnie.
🕔 Spożywaj 5 posiłków dziennie.

🦠 Pasożyty układu pokarmowego

Można zarazić się nimi przez: brak higieny, spożycie nieumytych produktów lub surowego mięsa.

Pasożyt	Choroba, którą wywołuje
Włosień kręty	Włośnica
Owsik ludzki	Owsica
Glista ludzka	Glistnica
Tasiemce	Tasiemczyce

🦷 Jak powstaje próchnica?

🦠 Za rozwój próchnicy odpowiadają bakterie, które rozkładają cukier osadzający się na powierzchni zębów.
⚠️ W wyniku tej reakcji powstają kwasy uszkadzające szkliwo.
❌ Próchnica niszczy zęby i może prowadzić do chorób kości, serca i nerek.

✅ Co należy robić, aby zapobiec próchnicy?

🥛 Spożywaj produkty bogate w wapń, fosfor, fluor i witaminę D3 (np. mleko, ryby, jajka).
🪥 Myj zęby po każdym posiłku, minimum 2 razy dziennie.
🧑‍⚕️ Odwiedzaj stomatologa co najmniej dwa razy w roku na kontrolę.
🚫 Ogranicz słodycze i słodzone napoje – to pokarm dla bakterii!

⚖️ Zaburzenia odżywiania

🍔 Nadwaga
Jeśli ilość dostarczanych kalorii przekracza dzienne zapotrzebowanie organizmu, nadmiar substancji odżywczych gromadzi się w postaci tłuszczu.

⚠️ Otyłość
Występuje wtedy, gdy masa ciała znacznie przekracza normę – może prowadzić do wielu chorób układu krążenia i ruchu.

🥦 Niedowaga
Gdy ilość spożywanych kalorii jest zbyt mała, organizm zaczyna pobierać energię z zapasów tłuszczowych – może prowadzić do osłabienia i niedoborów.

🚫 Anoreksja (jadłowstręt psychiczny)
Osoby chore mają zaburzoną samoocenę i postrzegają się jako zbyt grube, mimo niedowagi.
➡️ Może prowadzić do skrajnego osłabienia, odwodnienia, a nawet śmierci.

🔄 Bulimia
Choroba objawia się napadami objadania się, po których następuje głodówka, prowokowanie wymiotów lub stosowanie środków przeczyszczających.
➡️ Prowadzi do wyniszczenia organizmu, zaburzeń elektrolitowych i uszkodzenia przewodu pokarmowego.

🚨 Pierwsza pomoc przy zakrztuszeniu się

Pochylenie osoby poszkodowanej
➡️ Należy mocno pochylić chorego – tak, aby ujście dróg oddechowych skierowane było w dół.
Uderzenia w plecy
✋ Uderzyć 5 razy otwartą dłonią w plecy między łopatkami.
Ucisk nadbrzusza (manewr Heimlicha)
🫂 Jeśli drogi oddechowe nadal są zablokowane:
– stanąć za osobą poszkodowaną i objąć ją ramionami,
– wykonać energiczny ucisk górnej części brzucha, kierując ruch do wewnątrz i ku górze,
– powtórzyć 5 razy z przerwami co 3 sekundy.