BIOLOGIA KLASA V – Świat przyrody czeka na odkrycie!
Biologia klasa 5 – budowa i czynności organizmów to dział, w którym uczysz się, czym różnią się istoty żywe od rzeczy nieożywionych. Poznasz, z czego zbudowane są organizmy i jakie wykonują czynności, żeby żyć, rosnąć i się rozwijać. Dowiesz się, czym są komórki, co to znaczy „żyć” oraz jak rozpoznać, że coś jest organizmem żywym. Wszystko wyjaśnione jasno, krok po kroku, z pytaniami i odpowiedziami, które pomogą Ci lepiej zrozumieć świat przyrody.
Biologia klasa 5
💧 Składniki organizmu człowieka
Organizm człowieka zbudowany jest z różnych substancji chemicznych. Oto ich przybliżony skład:
65% – woda
18% – białka
10% – tłuszcze
4% – sole mineralne
2% – kwasy nukleinowe i inne związki
1% – cukry
🔹 Jaką funkcję pełni woda?
Transportuje substancje w komórkach i między nimi.
Pomaga usuwać szkodliwe i niepotrzebne substancje z organizmu.
Umożliwia fotosyntezę (u roślin).
Pomaga utrzymać stałą temperaturę ciała.
🔹 Jaką funkcję pełnią sole mineralne?
Dostarczają ważnych pierwiastków potrzebnych do działania organizmu.
Regulują procesy, które zachodzą w komórkach.
Budują niektóre części ciała – np. muszle, pancerze, kości.
🔹 Jaką rolę pełnią cukry?
Dostarczają energii – głównym źródłem jest glukoza (np. w miodzie, winogronach, ziemniakach, ziarnach).
Budują organizmy – np. celuloza buduje ściany komórek roślin.
Stanowią materiał zapasowy – np. skrobia w ziemniakach magazynuje energię dla młodych roślin.
🔹 Jaką funkcję pełnią białka?
Budują ciało – są w mięśniach, skórze, a także w roślinach.
Magazynują zapas energii – np. w grochu czy fasoli.
Regulują pracę organizmu – np. enzymy pomagają trawić pokarm.
🔹 Jaką rolę pełnią tłuszcze?
Chronią – np. gruba warstwa tłuszczu pod skórą chroni przed zimnem i urazami.
Magazynują energię – np. w ziarnach słonecznika.
Dostarczają energii – nawet dwa razy więcej niż cukry!
🔹 Jaką rolę pełnią kwasy nukleinowe?
Przechowują informacje o organizmie – np. DNA zapisuje, jak wyglądamy, jaki mamy kolor oczu, włosów czy kwiatów u roślin.
⭐ Ciekawostka!
Czy wiesz, że ciało meduzy składa się aż w 98% z wody? To prawdziwa „wodna galaretka”!
Komórka
🧫 podstawowa jednostka życia
Komórka to najmniejsza część organizmu, która potrafi samodzielnie wykonywać czynności życiowe – np. oddychać, odżywiać się czy dzielić.
Organizmy mogą być:
jednokomórkowe – zbudowane tylko z jednej komórki, np. bakterie,
wielokomórkowe – zbudowane z wielu komórek, np. zwierzęta, rośliny i grzyby.
🧬 Budowa komórki zwierzęcej i funkcje jej części
Poniżej znajdziesz najważniejsze elementy komórki zwierzęcej oraz to, za co każdy z nich odpowiada.
KOMÓRKA ZWIERZĘCA - FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH ELEMENTÓW
Błona komórkowa oddziela elementy wewnętrzne komórki od otoczenia oraz transportuje różne substancje do wnętrza i na zewnątrz komórki.
Cytozol to galaretowata substancja, która wypełnia komórkę. Składa się z wody, soli mineralnych i innych związków (głównie białek).
Jądro komórkowe ma kulisty kształt i znajduje się zazwyczaj w środkowej części komórki. Kieruje wszystkimi procesami, które zachodzą w komórce. Jądro zawiera DNA (nośnik informacji genetycznej).
Wakuola wygląda jak niewielki pęcherzyk. Może uczestniczyć w pochłanianiu, trawieniu, a także usuwaniu różnych substancji z komórki.
Mitochondrium ma zwykle owalny kształt. To centrum energetyczne komórki ponieważ dostarcza energii.
Rybosomy wyglądają jak małe ziarenka. Rolą ich jest wytwarzanie białek.
Jakie kształty mogą mieć komórki zwierzęce?
Kształt zależy od funkcji, którą pełni komórka w organizmie.
Komórki mogą mieć kształt kuli (komórka jajowa) lub sześcianu (komórka nabłonka), mogą być silnie wydłużone (plemniki), a inne mają wypustki (komórka nerwowa).
🧬 BUDOWA KOMÓRKI ROŚLINNEJ I FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH ELEMENTÓW
KOMÓRKA ROŚLINNA - FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH ELEMENTÓW
Błona komórkowa oddziela elementy wewnętrzne komórki od otoczenia oraz transportuje różne substancje do wnętrza i na zewnątrz komórki.
Ściana komórkowa nadaje kształt komórce i chroni przed uszkodzeniami. Zabezpiecza również przed wnikaniem drobnoustrojów chorobotwórczych. Głównym składnikiem jest cukier (celuloza).
Cytozol to galaretowata substancja, która wypełnia komórkę. Składa się z wody, soli mineralnych i innych związków (głównie białek).
Jądro komórkowe ma kulisty kształt i znajduje się zazwyczaj w środkowej części komórki. Kieruje wszystkimi procesami, które zachodzą w komórce. Jądro zawiera DNA (nośnik informacji genetycznej).
Wakuola ma postać dużego pęcherza. Wnętrze wypełnione jest głównie wodą. Zapewnia odpowiednią ilość wody w komórce.
Mitochondrium ma zwykle owalny kształt. To centrum energetyczne komórki ponieważ dostarcza energii.
Rybosomy wyglądają jak małe ziarenka. Rolą ich jest wytwarzanie białek.
Chloroplast zawiera chlorofil (zielony barwnik). Najczęściej ma kształt owalny. Funkcją chloroplastu jest wytwarzanie substancji pokarmowych podczas fotosyntezy.
Jakie kształty mogą mieć komórki roślinne?
Kształt zależy od funkcji, którą pełni komórka w organizmie.
Komórki mogą mieć kształt nasion fasoli (komórki, które budują aparat szparkowy. Przez szparki wnika tlen i dwutlenek węgla), mogą być długimi komórkami – włośniki, które występują w tkance okrywającej korzenie roślin. Są również takie, które przypominają rury (transportują wodę z solami mineralnymi).
Komórki roślinne mogą być jądrowe i bezjądrowe
Do komórek jądrowych (te, które mają jądro komórkowe) należą komórki roślinne, zwierzęce i grzybowe. Natomiast do komórek nie posiadających jądra komórkowego należą bakterie.
KOMÓRKA BAKTERYJNA - FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH ELEMENTÓW
Komórka bakteryjna nie ma jądra. Jego funkcję pełni nić DNA, która zanurzona jest w cytozolu, tak jak rybosomy. Komórka bakteryjna oddzielona jest od otoczenia błoną komórkową. Na jej powierzchni występuje ściana komórkowa, a u niektórych bakterii również otoczka śluzowa, która chroni przed wysychaniem. Niektóre komórki mają rzęski, dzięki którym mogą się poruszać.
BUDOWA KOMÓRKI grzybowej
KOMÓRKA grzybowa
Komórka grzybowa posiada ścianę komórkową, która zbudowana jest z chityny (cukru).
Organizmy samożywne i fotosynteza
🌿Organizmy samożywne to takie, które potrafią same wytwarzać pokarm – nie muszą go pobierać z otoczenia.
Do organizmów samożywnych należą:
rośliny (np. rosiczka),
niektóre protisty (np. brunatnice),
część bakterii (np. sinice).
Większość z nich produkuje pokarm dzięki procesowi fotosyntezy.
☀️ Co to jest fotosynteza?
Fotosynteza to proces, który zachodzi u roślin i niektórych innych organizmów.
Podczas fotosyntezy:
roślina pobiera dwutlenek węgla z powietrza,
wodę z gleby,
i wykorzystuje światło słoneczne.
Dzięki temu powstają:
substancje pokarmowe (np. glukoza),
oraz tlen, który uwalniany jest do powietrza.
🍬 Co to jest glukoza?
Glukoza to rodzaj cukru, który:
dostarcza energię organizmowi,
służy do budowy ciała (np. ścian komórkowych),
może być magazynowana jako materiał zapasowy (np. w postaci skrobi).
🎥 Jeśli jesteś ciekawy, jak działa fotosynteza, możesz obejrzeć krótki film 👉
kliknij tutaj, aby zobaczyć animację na YouTube.
🌿 Dlaczego rośliny mogą przeprowadzać fotosyntezę?
Rośliny potrafią przeprowadzać fotosyntezę, ponieważ w ich liściach znajdują się chloroplasty – to specjalne części komórki.
W chloroplastach jest zielony barwnik – chlorofil, który pochłania światło słoneczne, potrzebne do fotosyntezy.
🍬 Jak rośliny wykorzystują substancje pokarmowe?
Glukoza (cukier) daje roślinie energię do wykonywania ruchów, np. obracania się kwiatów w stronę słońca.
Substancje pokarmowe są potrzebne do wzrostu i rozwoju – np. truskawki tworzą liście, kwiaty i owoce.
Rośliny gromadzą zapasy pokarmu na trudne czasy – np. ziemniak przechowuje skrobię w bulwach.
☀️ Od czego zależy intensywność fotosyntezy?
Fotosynteza przebiega szybciej lub wolniej – to zależy od warunków środowiska, w jakich roślina żyje.
Najważniejsze czynniki to:
ilość światła,
ilość dwutlenku węgla,
dostęp do wody,
temperatura,
obecność soli mineralnych.
Organizmy cudzożywne
🍽️ Organizmy cudzożywne to takie, które nie potrafią samodzielnie wytwarzać pokarmu – muszą go pobierać z otoczenia.
Należą do nich:
zwierzęta,
grzyby,
większość bakterii,
niektóre protisty.
Pokarm tych organizmów zawiera złożone związki: cukry, białka i tłuszcze.
Zanim zostaną wykorzystane przez organizm, muszą zostać rozłożone na prostsze podczas procesu trawienia.
🍴 Rodzaje organizmów cudzożywnych
Wyróżniamy trzy główne grupy:
1️⃣ Organizmy zjadające inne organizmy
Roślinożercy – jedzą tylko rośliny (np. mysz),
Mięsożercy – jedzą inne zwierzęta (np. ryś),
Wszystkożercy – jedzą i rośliny, i zwierzęta (np. dzik, niedźwiedź).
2️⃣ Pasożyty
Pasożyty zewnętrzne – żyją na ciele żywiciela (np. kleszcz),
Pasożyty wewnętrzne – żyją wewnątrz ciała (np. tasiemiec).
3️⃣ Organizmy żywiące się szczątkami
Np. dżdżownice, bakterie, grzyby.
Żyją w glebie, śródleśnej ściółce, mule lub na dnie zbiorników wodnych.
🐭 Roślinożercy
Żywią się tylko roślinami.
Muszą zjeść dużo pokarmu, bo rośliny są trudne do strawienia (zawierają celulozę).
Mają dłuższy przewód pokarmowy niż mięsożercy.
W ich układzie pokarmowym często żyją bakterie i protisty, które pomagają trawić celulozę.
🐺 Mięsożercy
Żywią się innymi zwierzętami.
Drapieżniki polują i zabijają ofiary (np. ryś).
Padlinożercy jedzą martwe zwierzęta.
Mają ostre zęby, silne pazury, dobry refleks i są sprawni fizycznie – zdobycie pokarmu jest trudniejsze niż u roślinożerców.
🐻 Wszystkożercy
Jedzą zarówno rośliny, jak i zwierzęta.
Przykład: niedźwiedź brunatny – zjada ryby, ślimaki, ptasie jaja, owoce, grzyby.
🦟 Pasożyty
Pobierają pokarm od żywego organizmu – żywiciela.
Pasożyty zewnętrzne – żyją na zewnątrz ciała (np. kleszcz),
Pasożyty wewnętrzne – żyją wewnątrz organizmu (np. tasiemiec).
🌱 Organizmy odżywiające się szczątkami
Żyją w glebie, ściółce leśnej i na dnie zbiorników wodnych.
Dżdżownice połykają glebę ze szczątkami i trawią je wewnątrz ciała.
Grzyby i bakterie wydzielają enzymy trawienne na zewnątrz, by rozłożyć szczątki wokół siebie.
Sposoby oddychania organizmów
🌬️ Oddychanie komórkowe to proces, który zachodzi w każdej żywej komórce.
Dzięki niemu organizm uwalnia energię z pokarmu, np. z glukozy.
Energia ta jest potrzebna do życia, ruchu, wzrostu i innych czynności.
🌿 Oddychanie tlenowe
To najczęstszy sposób oddychania.
Zachodzi wtedy, gdy w komórce obecny jest tlen.
Substancje pokarmowe (np. glukoza) są rozkładane na:
dwutlenek węgla
wodę
i uwalniana jest energia
Proces zachodzi w mitochondriach
Do jego przebiegu potrzebna jest wymiana gazowa
🔁 Na czym polega wymiana gazowa?
Wymiana gazowa to proces, w którym:
organizm pobiera tlen z otoczenia
i usuwa dwutlenek węgla
🐾 U zwierząt:
może zachodzić całą powierzchnią ciała (np. u małych zwierząt),
albo przez specjalne narządy:
skrzela – u zwierząt wodnych (np. ryby),
płuca – u zwierząt lądowych (np. ssaki).
🌱 U roślin:
W dzień: zachodzi jednocześnie fotosynteza i oddychanie komórkowe.
Roślina wydziela nadmiar tlenu do otoczenia.W nocy: nie ma fotosyntezy (brak światła), więc roślina pobiera tlen i wydziela dwutlenek węgla – zachodzi tylko oddychanie komórkowe.
🧪 Fermentacja – oddychanie beztlenowe
Niektóre organizmy mogą oddychać bez użycia tlenu – ten proces nazywa się fermentacją.
Zachodzi w cytozolu komórki (czyli w płynnej części cytoplazmy).
Podczas fermentacji:
glukoza jest rozkładana na prostsze związki,
uwalniana jest energia,
ale mniej niż w oddychaniu tlenowym.
Biologia klasa 5
Przykładowe zestawienia zadań
Przykładowe zestawienia zadań, które mogą być idealnym treningiem przed realnym sprawdzianem.
Pliki do pobrania w .pdf i wydrukowania TUTAJ