BIOLOGIA KLASA VII DZIAŁ IV. UKŁAD POKARMOWY

1. POKARM - BUDULEC I ŹRÓDŁO ENERGII

ROLA BIAŁEK W ORGANIZMIE

– Umożliwiają przebieg wszystkich procesów zachodzących w naszym organizmie.

– Ze względu na pełnione funkcje wyróżnia się kilka grup białek:

a) białka recepturowe (umożliwiają odbieranie informacji ze środowiska np. Rodos syna znajdujące się w komórkach oka odpowiada zarejestrowanie natężenia światła);

b) białka budulcowe (wchodzą w skład struktur organizmu np. keratyna nadaje włosom sztywność);

c) białka sygnałowe (mają funkcję przenośnika informacji np. insulina, hormon dający sygnał organizmowi, że należy obniżyć stężenie cukru we krwi);

d) białka motoryczne (znajdują się w komórkach mięśniowych np. aktyna i miozyna, umożliwiają ruch);

e) białka obronne (przeciwciała znajdujące się we krwi, bronią organizm przed drobnoustrojami chorobotwórczymi);

f) białka transportujące (np. hemoglobina dostarcza tlen do komórek);

g) białka enzymatyczne (przyspieszają reakcje zachodzące w organizmie np. pepsyna, umożliwia rozkład spożytych białek na aminokwasy).

ROLA TŁUSZCZÓW W ORGANIZMIE

– Tłuszcze są źródłem budulca i znacznej ilości energii;

– tłuszcze wchodzą np. w skład błon komórkowych;

–  stanowią również materiał zapasowy (np. słonecznik gromadzi go w nasionach jako związek odżywczy dla rozwijającego się zarodka);

– zawarte w tłuszczach roślinnych kwasy tłuszczowe podnoszą odporność, poprawiają pamięć oraz pozytywnie wpływają na stan naczyń krwionośnych;

– tłuszcze zawarte w rybach mają pozytywny wpływ na nasz organizm.

ROLA WĘGLOWODANÓW (CUKRÓW) W ORGANIZMIE

– Dostarczają energii do organizmu np. glukoza;

– owoce, warzywa i ziarna zbóż są źródłem błonnika pokarmowego;

– spożywanie cukrów prostych sprzyja rozwojowi próchnicy zębów.

POJĘCIA

Skrobia – cukier złożony, jest materiałem zapasowym u roślin

Glikogen – cukier złożony, jest materiałem zapasowym u zwierząt

Celuloza – cukier złożony, który jest głównym składnikiem ścian komórkowych u roślin

KTÓRE POKARMY SĄ NIEPEŁNOWARTOŚCIOWE?

Są to pokarmy, które nie zawierają wszystkich niezbędnych aminokwasów. Najczęściej są one pochodzenia roślinnego.

KTÓRE POKARMY SĄ PEŁNOWARTOŚCIOWE?

Są to pokarmy zawierające wszystkie aminokwasy egzogenne, są pochodzenia zwierzęcego np. mięso, jaja, sery i mleko.

2. WITAMINY, SOLE MINERALNE, WODA

WITAMINY I ICH FUNKCJA

– Witaminy biorą udział w regulacji wielu procesów chemicznych, które zachodzą w naszych komórkach.

– Prawie wszystkie muszą być dostarczone z pożywieniem, ponieważ organizm ludzki nie jest w stanie sam ich wytworzyć.

GDZIE ZNAJDUJĄ SIĘ WITAMINY?

Witaminy znajdują się w pokarmach zarówno pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego, dlatego można podzielić je na rozpuszczalne w tłuszczach i rozpuszczalne w wodzie.

– Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (magazynowane są w organizmie, nadmiar powoduje groźne zatrucia i uszkodzenia wątroby);

– witaminy rozpuszczalne w wodzie (nie są magazynowane w organizmie, nadmiar nie jest dla nas groźny).

WITAMINY ROZPUSZCZALNE W TŁUSZCZACH

– witamina A,

– witamina D3,

– witamina E,

– witamina K.

JAKIE ZNACZENIE MAJĄ WITAMINY ROZPUSZCZALNE W TŁUSZCZACH?

WITAMINA A

– Bierze udział w procesie widzenia;

– bierze udział w prawidłowym funkcjonowaniu skóry;

– zapewnia wzrost i rozwój.

WITAMINA D3

– Reguluje ilość wapnia i fosforu w organizmie;

– odpowiada za prawidłową budowę kości.

WITAMINA E

– Zapewnia prawidłową pracę mięśni i układu nerwowego;

– zapobiega starzeniu się;

– łagodzi oznaki zmęczenia.

WITAMINA K

– Wspomaga krzepnięcie krwi i gojenie się złamań kości.

JAKIE SĄ SKUTKI NIEDOBORU WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W TŁUSZCZACH?

WITAMINA A

– Zahamowanie wzrostu;

– złe widzenie o zmroku;

– choroby skóry.

WITAMINA D3

– Osteoporoza;

– krzywica.

WITAMINA E

– Osłabienie i zanik mięśni;

– uszkodzenie krwinek czerwonych;

– niedokrwistość.

WITAMINA K

– Skłonność do krwawień;

– krwotoki;

– zaburzenia krzepnięcia krwi.

WITAMINY ROZPUSZCZALNE W WODZIE

– witamina B6,

– witamina B9 (kwas foliowy),

– witamina B12,

– witamina C,

– witamina H (biotyna),

– witamina PP.

JAKIE ZNACZENIE MAJĄ WITAMINY ROZPUSZCZALNE W WODZIE?

WITAMINA B6

– Uczestniczy w przemianie białek;

– wpływa na odporność organizmu.

WITAMINA B9 (kwas foliowy)

– Pobudza wytwarzanie krwinek czerwonych;

– wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego.

WITAMINA B12

– Pobudza wytwarzanie krwinek czerwonych.

WITAMINA C

– Zwiększa odporność;

– przyspiesza gojenie się ran;

– uczestniczy w rozwoju tkanki łącznej;

– ma właściwości bakteriobójcze.

WITAMINA H (biotyna)

– Wpływa na zdrowie skóry i włosów;

– bierze udział w wytwarzaniu kwasów tłuszczowych;

– bierze udział w przemianach aminokwasów i cukrów.

WITAMINA PP

– Bierze udział w oddychaniu komórkowym;

– wpływa na prawidłowe działanie przewodu pokarmowego i układu nerwowego.

JAKIE SĄ SKUTKI NIEDOBORU WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W WODZIE?

WITAMINA B6

– Nadmierna pobudliwość;

– choroby skóry;

– zaburzenia przemiany białek;

– drgawki.

WITAMINA B9 (kwas foliowy)

– Niedokrwistość;

– wypadanie włosów;

– zahamowanie wzrostu.

WITAMINA B12

– Niedokrwistość;

– zaburzenia wzrostu.

WITAMINA C

– Wypadanie zębów;

– krwawienie z błon śluzowych;

– owrzodzenie dziąseł;

– pękanie drobnych naczyń krwionośnych.

WITAMINA H (biotyna)

– Zapalenie skóry i jelit;

– bóle mięśni.

WITAMINA PP

– Zapalenie skóry i śluzówki jamy ustnej;

– kłopoty z pamięcią;

– zaburzenia czynności przewodu pokarmowego.

SOLE MINERALNE

Są ważnym składnikiem budulcowym i biorą udział w regulacji procesów zachodzących w komórkach. Sole mineralne znajdują się niemal w każdym pokarmie. Pierwiastki wchodzące w skład organizmu można podzielić na:

– makroelementy (są to pierwiastki występujące w dużej ilości i pełnią funkcje budulcowe, są niezbędne do funkcjonowania komórek);

– mikroelementy (występują w małej ilości, które wchodzą w skład enzymów i wpływają na przebieg wielu reakcji chemicznych).

MAKROELEMENTY W ORGANIZMIE CZŁOWIEKA

FOSFOR

Znaczenie: składnik kości zębów.

Skutki niedoboru: krzywica, rozmiękanie kości, próchnica, bóle mięśni.

WAPŃ

Znaczenie: składnik kości zębów, umożliwia prawidłową pracę serca i mięśni.

Skutki niedoboru: próchnica zębów, osłabienie kości, zaburzenia pracy serca.

MAGNEZ

Znaczenie: wpływa na przemianę cukrów, umożliwia pracę układu nerwowego i serca.

Skutki niedoboru: migreny, zaburzenia pracy serca.

MIKROELEMENTY W ORGANIZMIE CZŁOWIEKA

ŻELAZO

Znaczenie: składnik hemoglobiny.

Skutki niedoboru: niedokrwistość.

JOD

Znaczenie: bierze udział w wytwarzaniu hormonów potrzebnych do wzrostu człowieka, rozwoju mózgu i układu nerwowego.

Skutki niedoboru: zaburzenia wzrostu, choroby układu nerwowego.

FLUOR

Znaczenie: wzmacnia kości i szkliwo zębów, zapobiega próchnicy.

Skutki niedoboru: próchnica zębów.

WODA

JAKIE JEST ZNACZENIE WODY W ORGANIZMIE?

– Umożliwia przebieg wielu reakcjom chemicznym;

– rozpuszcza większość związków np. cukry proste i część witamin umożliwiając ich transport;

– pomaga w usuwaniu szkodliwych produktów przemiany materii;

– wykorzystywana jest do regulacji temperatury ciała;

– jest nośnikiem ciepła w organizmie;

– stanowi największą część masy naszego ciała;

– człowiek potrzebuje średnio 2,5 do 3 l wody dziennie.

3. BUDOWA I ROLA UKŁADU POKARMOWEGO

Część elementów układu pokarmowego tworzy przewód pokarmowy. Są to:

– jama ustna, a w niej zęby i język;

– gardło;

– przełyk;

– żołądek;

– jelito cienkie;

– jelito grube.

W skład układu pokarmowego wchodzą również narządy zwane gruczołami trawiennymi. Są to:

– trzy pary ślinianek wytwarzających ślinę;

– wątroba (powstaje w niej żółć);

– trzustka (produkuje enzymy trawienne).

CO DZIEJE SIĘ W UKŁADZIE POKARMOWYM PO SPOŻYCIU POKARMU?

– Rozdrabnianie i nawilżanie pokarmu;

– trawienie (rozkład substancji odżywczych na związki o bardziej prostej budowie);

– wchłanianie (do krwi wchłaniane są związki otrzymane w procesie trawienia);

– defekacja (usuwanie niestrawionych resztek pożywienia w postaci kału).

BUDOWA ZĘBA

– Zęby są osadzone za pomocą korzeni w szczękach i żuchwie.

– Za korzeniem znajduje się szyjka, a część wystająca na zewnątrz to korona.

– Koronę pokrywa szkliwo, pod którym jest zębina.

– Korona otacza miazgę zęba, w której znajdują się naczynia krwionośne i nerwy.

ILE ZĘBÓW MA CZŁOWIEK?

Dziecko ma 20 zębów tzw. mlecznych. Nie ma zębów przedtrzonowych i ostatnich zębów trzonowych.

Gdy dziecko dorasta, zęby mleczne wypadają, a na ich miejscu wyrastają 32 zęby stałe (po 16 w szczękach i żuchwie)

DO CZEGO SŁUŻĄ SIEKACZE, KŁY PRAZ ZĘBY TRZONOWE I PRZEDTRZONOWE?

Siekacze – do odgryzania kawałków pokarmu.

Kły – pomagają w rozgryzaniu jedzenia.

Zęby trzonowe i przedtrzonowe – do rozcierania pokarmu.

BUDOWA UKŁADU POKARMOWEGO I FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH JEGO ELEMENTÓW

Język (znajduje się w jamie ustnej, dzięki niemu wyczuwamy smak, możemy ssać i przesunąć pokarm).

Ślinianki (wytwarzają ślinę, która nawilża i rozmiękcza pokarm, ma również właściwości bakteriobójcze i uczestniczy w trawieniu cukrów).

Gardło (ściany gardła zbudowane są z mięśni poprzecznie prążkowanych umożliwiających połykanie pokarmu).

Przełyk (mięśnie przełyku przesuwają pokarm do żołądka, ich skurcze zachodzą niezależnie od naszej woli).

Żołądek (najszerszy odcinek przewodu pokarmowego, tutaj zachodzi częściowe trawienie białek, wyściełany jest błoną śluzową z licznymi gruczołami).

Wątroba (neutralizuje szkodliwe związki pobrane z pokarmem lub te powstające w organizmie).

Dwunastnica (początkowy odcinek jelita cienkiego).

Trzustka (wytwarza enzymy trawienne, które przepływają do przewodu pokarmowego).

Jelito cienkie (długość ok. 6 m, ściany jelita wykonują ruchy perystaltyczne, które przesuwają pożywienie).

Jelito grube (długość ok. 1,5 m, ostatni odcinek jelita grubego to odbytnica, zakończona odbytem, którym usuwany jest kał).

ODCINKI PRZEWODU POKARMOWEGO, W KTÓRYCH TRAWIONE SĄ WĘGLOWODANY?

Trawienie cukrów rozpoczyna się w jamie ustnej pod wpływem amylazy ślinowej.

Następnie w jelicie cienkim z udziałem amylazy trzustkowej oraz enzymów zawartych w soku jelitowym.

ROLA WĄTROBY I TRZUSTKI

Wątroba wytwarza żółć, która rozbija krople tłuszczu na mniejsze cząsteczki, umożliwiając ich rozkład przez enzymy trzustki.

Trzustka wydziela enzymy (potrzebne do trawienia wszystkich substancji odżywczych), do dwunastnicy (pierwszy odcinek jelita cienkiego), wytwarza też hormony, które regulują poziom glukozy we krwi.

4. HIGIENA I CHOROBY UKŁADU POKARMOWEGO

10 ZASAD PRAWIDŁOWEGO ODŻYWIANIA SIĘ

  1. Każdy człowiek powinien odżywiać się stosownie do wieku i indywidualnych potrzeb.
  2. Wartość energetyczna posiłków powinna odpowiadać ilości energii, którą zużywamy w ciągu dnia.
  3. Odżywiać się regularnie.
  4. Dbać o różnorodność posiłków.
  5. Spożywać dużo warzyw i owoców.
  6. Jeść dobre węglowodany.
  7. Pić około 2 l płynów dziennie.
  8. Ograniczać cukier i sól.
  9. Codziennie starać się jeść produkty mleczne, które są źródłem białka.
  10. Ograniczać jedzenie czerwonego mięsa i tłuszczy zwierzęcych.

HIGIENA ODŻYWIANIA SIĘ

– Dokładnie myć ręce przed przygotowaniem posiłku i po jego zjedzeniu, a także po wyjściu z toalety.

– starannie myć warzywa, owoce i jajka przed spożyciem;

– żywność trzymać w lodówce lub zamrażalniku;

– nie zamrażać jedzenia ponownie rozmrożonego;

– kontrolować termin przydatności do spożycia produktów spożywczych;

– posiłki należy spożywać regularnie i bez pośpiechu;

– jeść pięć posiłków dziennie.

PASOŻYTY UKŁADU POKARMOWEGO

– Włosień kręty wywołuje groźną chorobę włośnicę;

– owsik ludzki wywołuje owsicę;

– glista ludzka wywołuje glistnicę;

– tasiemce mogą spowodować chorobę nazywane tasiemczycami.

JAK POWSTAJE PRÓCHNICA?

– Za rozwój próchnicy odpowiadają bakterie, które rozkładają cukier osadzający się na powierzchni zębów.

– Podczas reakcji tworzy się kwas uszkadzające szkliwo.

– Próchnica niszczy zęby i może być przyczyną chorób kości, serca i nerek

CO NALEŻY ROBIĆ, ABY ZAPOBIEC PRÓCHNICY?

Aby zapobiec próchnicy, należy spożywać produkty bogate w wapń, fosfor, fluor i witaminę D3. Po każdym posiłku należy myć zęby, i co najmniej dwa razy w roku kontrolować stan swojego uzębienia u stomatologa.

ZABURZENIA ODŻYWIANIA

Nadwaga (jeśli ilość dostarczanych przez nas w ciągu dnia kalorii przekracza zapotrzebowanie organizmu, nadmiar substancji odżywczych gromadzi się w postaci tłuszczu).

Otyłość (jest wtedy, gdy ciężar ciała wzrośnie w znacznym stopniu).

Niedowaga (jest wtedy, jeśli ilość dostarczanych przez nas w ciągu dnia kalorii jest zbyt mała i organizm zaczyna pobierać tłuszcz zgromadzony w tkance tłuszczowej).

Anoreksja (Może być wynikiem niedowagi, jest to tak zwany jadłowstręt psychiczny. Chorzy mają niską samoocenę i cały czas uważają, że są zbyt grubi, co prowadzi to do osłabienia, odwodnienia a czasem nawet do śmierci).

Bulimia (Objawia się napadami żarłoczności. Osoby chore jedzą ogromną ilość pożywienia, jednocześnie boją się, że przytyją, więc po okresie objadania się stosują głodówkę lub wywołują wymioty, co prowadzi do wyniszczenia organizmu).

PIERWSZA POMOC PRZY ZAKRZTUSZENIU SIĘ

  1. Należy chorego mocno pochylić, wtedy ujście dróg oddechowych będzie skierowane w dół.
  2. Następnie należy uderzyć dłonią w plecy poszkodowanego między jego łopatkami. Trzeba to zrobić 5 razy.
  3. Jeśli drogi oddechowe nadal będą zablokowane, należy stanąć za osobą poszkodowaną i objąć ją ramionami. Energicznym ruchem ucisnąć górną część jej brzucha. Czynność powtórzyć 5 razy z przerwami co 3 sekundy.

ĆWICZENIA - SPRAWDŹ WIEDZĘ PRZED SPRAWDZIANEM

Przykładowe zestawienia zadań, które mogą być idealnym treningiem przed realnym sprawdzianem.

Pliki do pobrania w .pdf i wydrukowania TUTAJ