Wskaźnik urbanizacji to miara, która wyraża procentowy udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności danego kraju lub regionu. Dzięki niemu możemy łatwo zobaczyć, jak duża część społeczeństwa mieszka w miastach, co jest ważne przy planowaniu rozwoju infrastruktury i usług publicznych.
Ludność i urbanizacja w Polsce – poznaj społeczną twarz kraju
Geografia klasa 7 Ludność i urbanizacja w Polsce to okazja, by przyjrzeć się, jak żyją ludzie w naszym kraju, gdzie się osiedlają i jak zmienia się struktura społeczeństwa. Uczniowie dowiadują się, ile osób mieszka w Polsce, jak wygląda rozmieszczenie ludności, czym jest urbanizacja i jakie wyzwania stoją przed miastami. Poznają także przyczyny migracji oraz skutki rozwoju wielkich aglomeracji. To pierwszy krok do zrozumienia, jak zmienia się Polska i jak społeczeństwo wpływa na przestrzeń, w której żyjemy.
Ludność i urbanizacja w Polsce
🗺️ Mapa polityczna Europy i podział administracyjny Polski
🧭 Państwa Europy
Na obecny podział polityczny Europy wpłynęły liczne przemiany historyczne i polityczne. Wśród najważniejszych wydarzeń, które ukształtowały dzisiejszą mapę Europy, znajdują się:
Wojna domowa w Jugosławii (1991–1995), która zapoczątkowała rozpad tego państwa. W jego miejsce powstały:
👉 Chorwacja, Słowenia, Macedonia Północna, Bośnia i Hercegowina, Serbia, Czarnogóra oraz Kosowo.Rozpad Czechosłowacji – pokojowe rozdzielenie państwa na:
👉 Czechy i Słowację.Zjednoczenie Niemiec – połączenie dwóch państw:
👉 Republiki Federalnej Niemiec (RFN) i Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD) w jedno państwo – Niemcy.
🧐 Ciekawostki
🇽🇰 Kosowo to najmłodsze państwo w Europie – ogłosiło niepodległość w 2008 roku.
🇲🇰 W 2019 roku Macedonia zmieniła nazwę na Macedonię Północną, aby zakończyć spór z Grecją dotyczący używania nazwy „Macedonia”.
🌍 Czym są terytoria zależne?
Terytoria zależne to obszary położone poza granicami państw, które jednak znajdują się pod ich kontrolą polityczną, militarną lub gospodarczą. Choć nie są niezależnymi krajami, często mają pewien zakres autonomii.
📌 Przykład:
Gibraltar to terytorium zależne Wielkiej Brytanii, położone na południu Półwyspu Iberyjskiego – mimo że geograficznie leży w Europie kontynentalnej, nie należy do Hiszpanii.
🗺️ Podział administracyjny Polski
W Polsce obowiązuje trójstopniowy podział administracyjny, który dzieli kraj na:
16 województw
314 powiatów
około 2,5 tysiąca gmin
📍 Wśród nich wyróżniamy także miasta na prawach powiatu – w 2019 roku było ich 66. Przykładami są: Warszawa, Gdynia czy Tarnów. Są to gminy, które dodatkowo pełnią funkcję powiatu.
📌 Największe województwo w Polsce to mazowieckie, a najmniejsze – opolskie.
🧭 Państwa leżące w Europie i Azji
W podstawie programowej szkoły podstawowej uczniowie poznają trzy główne państwa, które leżą na dwóch kontynentach – w Europie i w Azji. Są to:
Rosja – największe państwo świata, którego zachodnia część leży w Europie, a wschodnia w Azji. Granicą kontynentów są m.in. Góry Ural i rzeka Ural.
Turcja – niewielka część Turcji leży w Europie (na półwyspie Bałkańskim), a większa część w Azji. Granicę stanowi cieśnina Bosfor.
Kazachstan – zachodnia część Kazachstanu znajduje się w Europie, a reszta w Azji. Granicę wyznacza m.in. rzeka Emba i góry Uralu.
🎥 Obejrzyj film, w którym możesz zobaczyć majestatyczne Góry Ural, oddzielające Europę od Azji – imponujące krajobrazy, surowe formacje górskie oraz niezwykłe znaczenie geograficzne tych terenów. Góry Ural: Granica Europy i Azji
ℹ️ Ciekawostka dla dociekliwych
Czasami w niektórych źródłach można również spotkać informacje o Gruzji, Armenii i Azerbejdżanie jako państwach „leżących na pograniczu Europy i Azji”. Jednak w szkole podstawowej nie są one wymagane jako przykłady państw transkontynentalnych.
Azerbejdżan – część terytorium na północ od Kaukazu leży w Europie.
Gruzja – kraj na pograniczu Europy i Azji, granica biegnie przez Kaukaz.
Armenia – czasami także uznawana za transkontynentalną, choć w większości leży w Azji, a jej przynależność do Europy ma charakter kulturowo-polityczny.
PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY POLSKI
| NAZWA WOJEWÓDZTWA | STOLICA WOJEWÓDZTWA |
|---|---|
| Zachodniopomorskie | Szczecin |
| Pomorskie | Gdańsk |
| Warmińsko-mazurskie | Olsztyn |
| Lubuskie | Gorzów Wielkopolski / Zielona Góra |
| Wielkopolskie | Poznań |
| Kujawsko-pomorskie | Bydgoszcz / Toruń |
| Mazowieckie | Warszawa |
| Podlaskie | Białystok |
| Dolnośląskie | Wrocław |
| Łódzkie | Łódź |
| Lubelskie | Lublin |
| Opolskie | Opole |
| Śląskie | Katowice |
| Świętokrzyskie | Kielce |
| Małopolskie | Kraków |
| Podkarpackie | Rzeszów |
DLACZEGO WOJEWÓDZTWA LUBUSKIE I KUJAWSKO-POMORSKIE MAJĄ DWIE STOLICE?
📌 Dlaczego niektóre województwa mają dwie stolice?
Województwo lubuskie posiada dwie stolice – Gorzów Wielkopolski i Zieloną Górę – z powodu historycznych i administracyjnych uwarunkowań. W przeszłości były to niezależne ośrodki administracyjne, dlatego dziś obie miejscowości pełnią funkcję stolic województwa.
Województwo kujawsko-pomorskie ma dwie stolice: Bydgoszcz i Toruń. Oba miasta odgrywają ważną rolę historyczną, kulturalną i gospodarczą. Aby zachować równowagę i szacunek wobec ich znaczenia, zdecydowano o podziale funkcji administracyjnych pomiędzy te dwa ośrodki.
ZMIANY LICZBY LUDNOŚCI POLSKI I EUROPY
📉 Zmiany liczby ludności Polski po II wojnie światowej
Po II wojnie światowej liczba ludności w Polsce uległa znacznym zmianom. Wojna spowodowała ogromne straty demograficzne – zarówno wśród ludności cywilnej, jak i żołnierzy.
Po zakończeniu wojny miała miejsce masowa migracja ludności. Wielu Polaków wyemigrowało na stałe, głównie z powodu niewielkich perspektyw gospodarczych i politycznych.
W latach powojennych liczba ludności w Polsce zaczęła rosnąć dzięki wyżowi demograficznemu – wielu powracających żołnierzy i repatriantów zakładało rodziny. W efekcie od lat 50. do 80. XX wieku nastąpił dynamiczny wzrost liczby mieszkańców.
W ostatnich latach obserwujemy niewielki spadek liczby ludności. Główne przyczyny to niska dzietność oraz emigracja zarobkowa do krajów Unii Europejskiej.
📊 Obecnie Polska liczy około 38,4 miliona mieszkańców – według danych Głównego Urzędu Statystycznego.
👥 Zmiany liczby ludności Europy po II wojnie światowej
Po II wojnie światowej Europa doświadczyła znacznych zmian demograficznych – życie straciło około 20 milionów osób na całym kontynencie.
W następstwie wojny rozpoczęły się masowe migracje ludności. Wiele osób zostało przesiedlonych z terenów przyłączonych do Związku Radzieckiego lub Niemiec. Uchodźcy przemieszczali się w poszukiwaniu bezpieczeństwa i nowego życia.
Kraje europejskie zaczęły intensywnie odbudowywać swoje społeczeństwa. Wprowadzono programy prorodzinne, rozwinęła się opieka zdrowotna i socjalna, co wpłynęło na spadek śmiertelności i poprawę warunków życia.
Procesy urbanizacji i rozwoju przemysłu przyciągały ludzi do miast i regionów uprzemysłowionych, przyczyniając się do wzrostu liczby mieszkańców w tych obszarach.
Obecnie Europa doświadcza nowych wyzwań demograficznych: starzenie się społeczeństw, niski wskaźnik dzietności oraz wzrost liczby imigrantów w niektórych krajach.
📌 W 2021 roku najbardziej zaludnionymi krajami Europy były: Rosja, Niemcy, Turcja, Francja oraz Wielka Brytania.
👶🏻 Czym jest przyrost naturalny?
Przyrost naturalny to różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w danym czasie na określonym obszarze.
📈 Gdy wartość przyrostu naturalnego jest wysoka, mówimy o wyżu demograficznym.
📉 Gdy wartość ta jest niska lub ujemna, mówimy o niżu demograficznym.
👶🏻 Dlaczego w Polsce rodzi się mało dzieci?
- Sytuacja ekonomiczna – np. złe warunki mieszkaniowe, brak stabilizacji finansowej.
- Względy społeczne – kariera zawodowa często staje się ważniejsza niż założenie rodziny.
- Polityka państwa – np. brak skutecznych działań wspierających rodziny lub ich niewystarczająca skala (choć są wyjątki, takie jak wydłużenie urlopu macierzyńskiego czy świadczenia wychowawcze).
📉 Przyrost naturalny w Europie – dlaczego jest tak niski?
W Europie (w tym w Polsce) coraz częściej mówi się o niskim, a nawet ujemnym przyroście naturalnym, który staje się poważnym problemem demograficznym. Oto główne przyczyny:
👶 Niski wskaźnik dzietności
Rodziny decydują się na mniej dzieci ze względu na:
– wysokie koszty utrzymania,
– zmiany społeczne i styl życia,
– priorytety zawodowe i edukacyjne.
⏳ Późne macierzyństwo
Coraz więcej kobiet decyduje się na dzieci po 30. roku życia. To zmniejsza szanse na większą liczbę dzieci.
👵 Starzenie się społeczeństwa
W Europie przybywa osób starszych, a ubywa młodych. Mniej osób w wieku rozrodczym oznacza mniejszy potencjał demograficzny.
🌍 Migracje
– Niektóre kraje tracą mieszkańców przez migrację zarobkową.
– Inne, dzięki imigrantom, mogą czasowo podnieść wskaźniki.
Ludność i urbanizacja w Polsce - STRUKTURA PŁCI I WIEKU
Dlaczego w Polsce żyje więcej kobiet niż mężczyzn?
Istnieje kilka czynników, które wpływają na to zjawisko. Oto najważniejsze z nich:
- Dłuższa przewidywana długość życia kobiet: Statystycznie kobiety żyją dłużej niż mężczyźni. Wynika to m.in. z różnic biologicznych, zachowań prozdrowotnych oraz częstszego korzystania z opieki medycznej.
- Zachowania zdrowotne: Mężczyźni częściej podejmują ryzykowne działania, takie jak palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, brak aktywności fizycznej czy niezdrowa dieta, co negatywnie wpływa na ich zdrowie i długość życia.
- Niebezpieczne zawody: Mężczyźni częściej pracują w zawodach o podwyższonym ryzyku (np. budownictwo, górnictwo), co zwiększa prawdopodobieństwo wypadków i wpływa na statystyki długości życia.
👥 Czym są ekonomiczne grupy wieku?
Ekonomiczne grupy wieku odzwierciedlają zdolność obywateli do pracy – pomagają zrozumieć, jaka część społeczeństwa pracuje, a jaka potrzebuje wsparcia.
👶 Ludność w wieku przedprodukcyjnym – osoby od 0 do 17 lat. To głównie dzieci i młodzież, które jeszcze się uczą.
👷♀️👨🔧 Ludność w wieku produkcyjnym – kobiety w wieku 18–59 lat i mężczyźni w wieku 18–64 lat. To osoby, które najczęściej pracują zawodowo i utrzymują siebie oraz innych.
👵👴 Ludność w wieku poprodukcyjnym – kobiety od 60. roku życia i mężczyźni od 65. roku życia. Zazwyczaj są to osoby na emeryturze.
ℹ️ W wieku produkcyjnym znajdują się również osoby, które:
są bezrobotne,
pobierają zasiłki chorobowe lub rentowe,
przeszły na wcześniejszą emeryturę.
To podział, który pomaga zrozumieć strukturę społeczeństwa i planować rozwój gospodarczy kraju. 📊
Rozmieszczenie ludności – co oznacza gęstość zaludnienia?
co oznacza gęstość zaludnienia?
Gęstość zaludnienia to jeden z najważniejszych wskaźników pokazujących, jak rozmieszczona jest ludność na danym obszarze. Wskaźnik ten oblicza się jako stosunek liczby mieszkańców do powierzchni, którą zamieszkują, i wyrażany jest w osobach na 1 km².
📊 Przykład: Średnia gęstość zaludnienia w Polsce w 2018 roku wynosiła 123 osoby na 1 km².
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI W POLSCE
| Przyrodnicze 🌿 | Społeczno-ekonomiczne 💼 | Historyczne 🏰 |
|---|---|---|
|
|
|
Czy w Polsce występują korzystne warunki do osadnictwa?
Tak, Polska ma wiele terenów, które sprzyjają osadnictwu, choć istnieją też pewne ograniczenia. Poniżej przedstawiam kilka kluczowych informacji:
Wyższe partie gór nie sprzyjają osadnictwu, ponieważ trudny teren i surowe warunki pogodowe ograniczają możliwości budowy i rozwoju osad.
Małe zaludnienie występuje na terenach, gdzie znajduje się dużo jezior i bagien. Te obszary są mniej atrakcyjne dla osadnictwa ze względu na ograniczone możliwości zagospodarowania terenu.
Gęsto zaludnione obszary obejmują tereny, na których występują żyzne gleby, wykorzystywane głównie w rolnictwie. Przykładem takich regionów są m.in. Nizina Śląska oraz Pojezierze Wielkopolskie, gdzie korzystne warunki glebowe sprzyjają intensywnym działaniom rolniczym.
Większe zaludnienie można również zauważyć w rejonach, gdzie występują surowce mineralne, co stanowi podstawę rozwoju przemysłu. Przykładem jest Wyżyna Śląska, gdzie bogactwo złóż mineralnych przyczyniło się do rozwoju przemysłowego i przyciągnęło liczne populacje.
Te czynniki wpływają na rozmieszczenie ludności w Polsce, kształtując zarówno warunki osadnicze, jak i przestrzenne uwarunkowania dla rozwoju gospodarczego. 😊
Czy w Polsce występują korzystne warunki do osadnictwa?
Tak, Polska ma wiele terenów, które sprzyjają osadnictwu, choć istnieją też pewne ograniczenia. Poniżej przedstawiam kilka kluczowych informacji:
Wyższe partie gór nie sprzyjają osadnictwu, ponieważ trudny teren i surowe warunki pogodowe ograniczają możliwości budowy i rozwoju osad.
Małe zaludnienie występuje na terenach, gdzie znajduje się dużo jezior i bagien. Te obszary są mniej atrakcyjne dla osadnictwa ze względu na ograniczone możliwości zagospodarowania terenu.
Gęsto zaludnione obszary obejmują tereny, na których występują żyzne gleby, wykorzystywane głównie w rolnictwie. Przykładem takich regionów są m.in. Nizina Śląska oraz Pojezierze Wielkopolskie, gdzie korzystne warunki glebowe sprzyjają intensywnym działaniom rolniczym.
Większe zaludnienie można również zauważyć w rejonach, gdzie występują surowce mineralne, co stanowi podstawę rozwoju przemysłu. Przykładem jest Wyżyna Śląska, gdzie bogactwo złóż mineralnych przyczyniło się do rozwoju przemysłowego i przyciągnęło liczne populacje.
Te czynniki wpływają na rozmieszczenie ludności w Polsce, kształtując zarówno warunki osadnicze, jak i przestrzenne uwarunkowania dla rozwoju gospodarczego. 😊
Przyczyny małej gęstości zaludnienia w północno-wschodniej Polsce
Rozwój przemysłu w Polsce koncentruje się głównie w regionach centralnych i zachodnich, co sprawia, że północno-wschodnia Polska nie nadąża za tempem rozwoju. Oto główne przyczyny niskiej gęstości zaludnienia w tym obszarze:
Gospodarka oparta na rolnictwie 🌾
Północno-wschodnia Polska to przede wszystkim teren wiejski, gdzie dominuje rolnictwo. Wysoki odsetek ziemi uprawnej oraz ograniczone możliwości rozwoju przemysłowego skutkują mniejszą liczbą miejsc pracy, co wpływa na ograniczone przyciąganie ludności.Brak infrastruktury 🚧
Region ten boryka się z niedostatecznym rozwojem infrastruktury. Brak nowoczesnych dróg, słabe połączenia kolejowe oraz niewystarczająca liczba usług publicznych, takich jak szpitale czy szkoły, znacząco utrudniają osiedlanie się w tych obszarach.Emigracja ✈️
Wielu mieszkańców północno-wschodniej Polski decyduje się na wyjazd w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Emigracja do dużych miast lub zagranicy, gdzie możliwości zatrudnienia i wynagrodzenia są bardziej atrakcyjne, przyczynia się do dalszego zmniejszenia populacji w regionie.Niska dostępność rynku pracy 💼
Brak różnorodności sektorowej w gospodarce regionu oraz ograniczona liczba większych zakładów przemysłowych powodują, że lokalny rynek pracy nie oferuje wystarczającej liczby atrakcyjnych ofert zatrudnienia. Społeczności są często zależne od rolnictwa i małych przedsiębiorstw.Czynniki demograficzne 👥
Niski przyrost naturalny, wysoki odsetek starszych obywateli oraz stosunkowo niski udział młodszej, aktywnej zawodowo populacji prowadzą do spadku liczby mieszkańców i utrzymują niską gęstość zaludnienia.
Każdy z tych czynników wpływa na to, że północno-wschodnia Polska pozostaje regionem o niewielkiej gęstości zaludnienia, co w dłuższej perspektywie może stanowić wyzwanie dla rozwoju społeczno-ekonomicznego. 😊
Ludność i urbanizacja w Polsce - MIGRACJE
Migracje – Czym są migracje? 🌍
Migracje to wszelkie przemieszczania ludności, związane ze zmianą miejsca zamieszkania na stałe lub na dłuższy czas. Wyróżniamy dwa główne rodzaje migracji:
1. Migracje wewnętrzne
Definicja:
Przemieszczania ludności w obrębie jednego państwa.Przykłady w Polsce:
Migracja ze wsi do miast:
Ludzie przenoszą się z terenów wiejskich do miast w poszukiwaniu zatrudnienia, zwłaszcza w przemyśle i usługach.Migracja edukacyjna:
Młodzi mieszkańcy wsi oraz małych miast wyjeżdżają do większych ośrodków, aby podnieść swoje kwalifikacje, kontynuować naukę i zdobywać doświadczenie.Skutki migracji:
Większość osób decydujących się na migrację edukacyjną pozostaje w dużych miastach na stałe, gdzie znajdują pracę. 😊
2. Migracje zagraniczne
Definicja:
Przemieszczania ludności poza granice kraju do innego państwa.Przykłady w historii i współczesności:
Migracje historyczne:
W przeszłości polscy migranci często byli zmuszeni do opuszczenia kraju przez wydarzenia polityczne, na przykład podczas II wojny światowej.Migracje współczesne:
Dzisiaj Polacy wyjeżdżają głównie ze względów finansowych, najczęściej kierując swoje kroki do Niemiec lub Stanów Zjednoczonych. ✈️
Migracje, zarówno wewnętrzne, jak i zagraniczne, odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu struktury społeczno-gospodarczej kraju. Przemieszczanie się ludności ma wpływ na rozwój miast, rynek pracy oraz warunki demograficzne, które z kolei wpływają na cały krajobraz społeczny. 😊
Skutki migracji zagranicznych w Polsce
| Pozytywne skutki migracji zagranicznych 😊 | Negatywne skutki migracji zagranicznych 😟 |
|---|---|
|
|
ZALUDNIENIE I STRUKTURA WIEKU NA OBSZARACH WIEJSKICH
Skutki migracji zagranicznych w Polsce
| Pozytywne skutki migracji zagranicznych 😊 | Negatywne skutki migracji zagranicznych 😟 |
|---|---|
|
|
Migracja, zaludnienie i struktura wieku na obszarach wiejskich
Przyczyny wyludniania się wsi oddalonych od dużych miast w województwach zachodniopomorskim i podlaskim
Na obszarach wiejskich, zwłaszcza w regionach oddalonych od dużych miast, występuje tendencja do wyludniania się. Oto kilka głównych czynników, które mają na to wpływ:
Brak miejsc pracy 💼
Wsiom często brakuje wystarczającej liczby ofert zatrudnienia. Młodzi ludzie migrują do miast, gdzie mogą liczyć na lepsze możliwości zawodowe, co prowadzi do zmniejszenia populacji obszarów wiejskich.Niedostateczna infrastruktura 🚧
Wiele wsiec oddalonych od dużych ośrodków ma ograniczony dostęp do nowoczesnych dróg, szkół, sklepów czy placówek medycznych. Brak takich udogodnień skłania mieszkańców do przeprowadzki do miast, gdzie infrastruktura jest lepiej rozwinięta.Niskie zarobki 💸
Zarobki na wsiach często są znacznie niższe niż w miastach. Niższe wynagrodzenie sprawia, że mieszkańcy decydują się na wyjazd do większych ośrodków, gdzie warunki finansowe są korzystniejsze.Brak rozwoju gospodarczego 🚜
W niektórych obszarach wiejskich obserwuje się brak inwestycji i rozwoju gospodarczego. Wieś często opiera swoją działalność na rolnictwie, które bywa podatne na zmienne warunki klimatyczne lub nieprzewidywalne zmiany rynkowe, co dodatkowo ogranicza rozwój społeczności.Proces urbanizacji 🌆
Dzięki urbanizacji miasta oferują lepszy dostęp do infrastruktury, edukacji oraz usług publicznych. To sprawia, że osoby mieszkające na wsiach często decydują się przenieść bliżej większych ośrodków, co jeszcze bardziej pogłębia wyludnienie obszarów wiejskich.
Te czynniki razem przyczyniają się do spadku liczby mieszkańców na wsiach w województwach zachodniopomorskim i podlaskim, wpływając na zmianę struktury demograficznej oraz na rozwój społeczno-gospodarczy tych regionów. 😊
Dlaczego na obszarach wiejskich położonych wokół dużych miast występuje dodatnie saldo migracji? 😊
Na terenach otaczających duże miasta osiedla się coraz więcej osób, głównie z miast, które szukają lepszych warunków życia. Oto najważniejsze przyczyny tego zjawiska:
Lepsze warunki mieszkaniowe 🏡
Osoby o wyższych dochodach wybierają tereny podmiejskie, aby uciec od zatłoczonych, wielkomiejskich centrach. Mieszkania na obrzeżach oferują większą przestrzeń oraz możliwość korzystania z przyrody, co przyciąga mieszkańców.Dostęp do usług miejskich 🚆🎓
Mimo że zdecydują się zamieszkać poza centrum, osoby te na co dzień korzystają z dobrodziejstw, jakie oferuje duże miasto. Jeżdżą tam do pracy, robią zakupy, uczestniczą w wydarzeniach kulturalnych czy uczą się na uczelniach. Dzięki temu łączą zalety spokojnego otoczenia z dostępem do udogodnień miejskich.Poprawa jakości życia 🌳
Wyższy standard życia, mniejszy hałas, czystsze powietrze oraz więcej zieleni w okolicy przekonują mieszkańców do osiedlania się na obrzeżach dużych miast. Dla wielu z nich to idealne rozwiązanie – mieszka się blisko centrum, ale w spokojniejszej, bardziej przyjaznej okolicy.
Podsumowując, dodatnie saldo migracji na obszarach wiejskich otaczających duże miasta wynika z faktu, że coraz więcej mieszkańców miast, często o lepszych możliwościach finansowych, decyduje się na osiedlenie w pobliskich, mniej zatłoczonych rejonach, zachowując jednocześnie szybki dostęp do miejskich atrakcji i usług.
Wpływ migracji na strukturę wieku ludności obszarów wiejskich
Migracje mają znaczący wpływ na strukturę wiekową mieszkańców obszarów wiejskich. Efekty te mogą być zarówno negatywne, jak i pozytywne, w zależności od kierunku migracji, polityk demograficznych oraz gospodarczych. Poniżej przedstawiam kluczowe aspekty tego zjawiska:
Starzenie się ludności 👴👵
Młodzi ludzie często wyjeżdżają do miast w poszukiwaniu lepszych możliwości edukacyjnych, zawodowych oraz rozwoju. W wyniku tego, na obszarach wiejskich zostaje przeważnie starsza populacja, która nie decyduje się na migrację. Powoduje to starzenie się mieszkańców i zmniejsza dynamikę demograficzną.Brak dzietności 👶❌
Odpływ młodszych pokoleń wpływa także na spadek dzietności. Młodzi ludzie, opuszczając wieś, częściej opóźniają zakładanie rodziny lub rezygnują z posiadania dzieci. Mniejsza liczba młodych osób i niska dzietność mogą prowadzić do dalszego zubożenia demograficznego regionu.Przyrost ludności z migracji zagranicznej 🌍➡️🏡
W niektórych przypadkach migracja zagraniczna wpływa na wzrost liczby mieszkańców na wsiach. Przykładem może być sytuacja, gdy emigranci z innych krajów decydują się na osiedlenie na wsiach, często z powodów ekonomicznych, takich jak niższe ceny nieruchomości czy możliwość zakupu taniej ziemi rolniczej. Taki napływ może przynieść młodszą strukturę wieku oraz wzrost dzietności.Zrównoważony rozwój 🌱💼
Migracja, która przyciąga ludzi do obszarów wiejskich, wpływa korzystnie na lokalne społeczności. Jeśli jest to napędzane przez korzystne warunki życia i rozwój działalności gospodarczej, może prowadzić do wzrostu zasobów ludzkich i ekonomicznych. Taki proces przyciąga inwestycje oraz tworzy nowe miejsca pracy, co może skutkować zrównoważonym rozwojem regionu.
Podsumowując, wpływ migracji na strukturę wiekową obszarów wiejskich jest wieloaspektowy. Z jednej strony obserwujemy starzenie się i spadek dzietności, a z drugiej – potencjalny przyrost ludności dzięki migracji zagranicznej, który może przyczynić się do ożywienia i zrównoważonego rozwoju wsi. 😊
STRUKTURA NARODOWOŚCIOWA, ETNICZNA I WYZNANIOWA
Struktura narodowościowa, etniczna i wyznaniowa w Polsce
Polska jest krajem niemal jednolitym narodowościowo i wyznaniowo z kilku powodów:
Dominacja katolicyzmu:
Prawie 86% mieszkańców Polski to katolicy, co ma ogromny wpływ na jednorodność kulturową i religijną społeczeństwa. 😊Obecność niewielkich mniejszości religijnych:
Choć przeważającą religią jest katolicyzm, w Polsce występują również inne wspólnoty wyznaniowe:Kościół prawosławny: ok. 50 tys. wyznawców
Kościoły protestanckie: ok. 130 tys. wyznawców
Świadkowie Jehowy: ok. 120 tys. wyznawców
Mniejszości etniczne i religijne:
Poza głównymi wyznaniami, w Polsce żyją także:Muzułmanie: głównie potomkowie Tatarów, zamieszkujący zwłaszcza wschodnie rejony kraju
Wyznawcy judaizmu: z większymi skupiskami w Warszawie, Krakowie i we Wrocławiu
Dzięki dominującej roli katolicyzmu oraz relatywnie niewielkiej liczbie mniejszości, Polska zachowuje spójny, jednolity charakter narodowy i wyznaniowy.
Społeczności etniczne w Polsce 🌍
W Polsce występują liczne społeczności etniczne, które nadają naszemu krajowi niepowtarzalny, regionalny charakter. Oto kilka z nich:
Ślązacy – znani z bogatej tradycji, unikalnego dialektu i specyficznej kultury związanej z przemysłem i historią regionu Śląska.
Podhalanie – mieszkańcy Podhala, charakteryzujący się góralską kulturą, tradycyjnymi strojami i muzyką.
Łowiczanie – społeczność z regionu Łowicza, słynąca z kolorowych strojów ludowych oraz bogatej tradycji folklorystycznej.
Kurpie – mieszkańcy Kurpiowszczyzny, regionu znanego z tradycyjnego rzemiosła, unikalnych zwyczajów i pięknych lasów.
Kaszubi – społeczność o silnie zakorzenionych tradycjach, własnym języku i kulturze, zamieszkująca głównie Pomorze.
Każda z tych grup wnosi wyjątkowy wkład do kulturowej mozaiki Polski, wzbogacając kraj o tradycje, zwyczaje oraz unikalne podejścia do życia. 😊
Czym jest folklor? 🎶
Folklor to zbiór tradycji, zwyczajów, opowieści oraz form artystycznych charakterystycznych dla poszczególnych społeczności etnicznych. Obejmuje m.in. oryginalne stroje, muzykę, rzemiosło artystyczne i taniec. To dziedzictwo kulturowe, które przekazywane jest z pokolenia na pokolenie, kształtując tożsamość kulturową danej grupy.
Cechy wyróżniające Kaszubów 🌟
Kaszubi to jedna z unikalnych społeczności etnicznych w Polsce, której wyróżniające cechy to m.in.:
Język kaszubski:
Wielu Kaszubów używa swojego języka, który stanowi ważny element ich tożsamości. 😊Uznanie języka kaszubskiego:
W 2005 roku język kaszubski został oficjalnie uznany za język regionalny.Zastosowanie języka w instytucjach:
Kaszubski może być wykorzystywany w urzędach i szkołach, a nawet można z niego zdawać maturę, co świadczy o jego znaczeniu i wsparciu ze strony instytucji publicznych.
Te elementy sprawiają, że Kaszubi zachowują swoją odrębność kulturową i są ważnym ogniwem w bogatej mozaice folkloru Polski.
STRUKTURA ZATRUDNIENIA I BEZROBOCIE
Struktura zatrudnienia i podział gospodarki na sektory
Gospodarka każdego kraju dzieli się na trzy podstawowe sektory, które odzwierciedlają różne dziedziny działalności:
Rolnictwo 🌾
Obejmuje nie tylko uprawy rolne, ale także leśnictwo, łowiectwo oraz rybactwo. Sektor ten stanowi podstawę produkcji żywności i surowców naturalnych.Przemysł 🏭
To sektor zajmujący się produkcją dóbr materialnych, obejmujący również budownictwo. Przemysł odgrywa kluczową rolę w tworzeniu miejsc pracy oraz rozwoju technologicznego kraju.Usługi 💼
Sektor usług obejmuje różnorodne działalności związane z obsługą zarówno obywateli, jak i firm. Może to być handel, finanse, turystyka, edukacja czy administracja, które wspierają funkcjonowanie całej gospodarki.
Podział gospodarki na te sektory pomaga zrozumieć strukturę zatrudnienia, dynamikę rozwoju poszczególnych branż oraz wyzwania związane z bezrobociem w danym kraju.
Przyczyny bezrobocia 😟
Bezrobocie może mieć wiele przyczyn, które wynikają z różnych czynników ekonomicznych i społecznych. Oto kilka głównych powodów:
Spowolnienie gospodarcze 📉
W czasie spadku aktywności gospodarczej firmy często są zmuszone do redukcji zatrudnienia, aby obniżyć koszty i dostosować się do niższego popytu na ich produkty lub usługi.Automatyzacja i postęp technologiczny 🤖
Rozwój nowych technologii i maszyn sprawia, że niektóre procesy są automatyzowane. W wyniku tego wiele stanowisk pracy może stać się zbędnych, co prowadzi do redukcji zatrudnienia.Niewystarczający popyt na produkty i usługi 🛍️
Gdy popyt na konkretne produkty lub usługi spada, firmy są zmuszone do zmniejszenia produkcji i redukcji siły roboczej, aby dostosować się do zmieniającego się rynku.
Każdy z tych czynników może wpływać indywidualnie lub w połączeniu z innymi, przyczyniając się do problemów na rynku pracy i wzrostu poziomu bezrobocia.
Czym jest popyt? 😊
Popyt to po prostu chęć kupienia czegoś lub skorzystania z usług. Oznacza to, że kiedy coś chcielibyśmy mieć lub używać – na przykład, gdy chcesz kupić klocki do zabawy – wyrażasz swój popyt na te klocki. Czasami coś może być za drogie albo niedostępne, więc musimy poczekać lub poszukać innej opcji.
Popyt jest bardzo ważny w gospodarce, ponieważ kiedy wiele osób chce kupić dany produkt, producenci zaczynają go produkować. To pomaga tworzyć nowe miejsca pracy i sprawia, że ludzie mogą zarabiać więcej pieniędzy.
Czynniki wpływające na gospodarkę, które mogą też
oddziaływać na popyt 📊
🌍 Zmiany organizacyjne w gospodarce:
Przeniesienie produkcji za granicę może prowadzić do utraty miejsc pracy. Gdy ludzie tracą pracę, mają mniej pieniędzy, a wtedy popyt na różne produkty może się zmniejszyć.🤹♂️ Zawodowe nierówności i braki umiejętności:
Jeśli ludzie nie mają odpowiednich umiejętności lub wykształcenia, mogą mieć trudności ze znalezieniem pracy, co wpływa na to, ile pieniędzy mogą wydać.👵 Demograficzne czynniki:
Zmniejszenie liczby osób w wieku produkcyjnym (czyli pracujących) lub większa liczba osób przechodzących na emeryturę sprawiają, że mniej ludzi ma stały dochód, a to może obniżać popyt na różne rzeczy.🗺️ Bariery geograficzne:
W niektórych regionach brakuje miejsc pracy w odpowiednich branżach. To oznacza, że mieszkańcy tych terenów mogą mieć mniejsze możliwości zarobkowe, co również wpływa na poziom popytu.
Powyższe czynniki pokazują, jak różne elementy gospodarki mogą wpływać na naszą zdolność do kupowania rzeczy i korzystania z usług. Dzięki temu rozumiemy, że popyt nie zależy tylko od naszych pragnień, ale także od sytuacji ekonomicznej i miejsca, w którym mieszkamy.
Czym jest stopa bezrobocia? 😊
Stopa bezrobocia to wskaźnik, który informuje nas o poziomie bezrobocia w danym kraju lub regionie. Oto, co warto o niej wiedzieć:
🔢 Procentowy udział:
Stopa bezrobocia to procent zarejestrowanych bezrobotnych w stosunku do wszystkich osób aktywnych zawodowo (czyli tych, którzy mogą pracować lub poszukują pracy).📊 Obraz sytuacji na rynku pracy:
Na przykład, jeśli stopa bezrobocia wynosi 10%, oznacza to, że na 100 osób aktywnych zawodowo, 10 nie ma pracy.📈 Wskaźnik ekonomiczny:
Pozwala zrozumieć, jak radzi sobie gospodarka – im niższa stopa bezrobocia, tym więcej osób jest zatrudnionych, co zazwyczaj jest korzystne dla kraju.
Stopa bezrobocia jest ważnym wskaźnikiem, dzięki któremu rząd i ekonomiści mogą podejmować decyzje dotyczące polityki gospodarczej oraz inicjatyw mających na celu stworzenie nowych miejsc pracy.
Przyczyny bezrobocia 😟
Oto kilka powodów, dla których ludzie mogą stracić pracę lub nie mogą znaleźć zatrudnienia:
🔧 Niedostosowanie kwalifikacji pracowników do wymagań pracodawców:
Czasami umiejętności, które posiadają ludzie, nie odpowiadają temu, czego potrzebują firmy, co utrudnia znalezienie odpowiedniej pracy.🤖 Automatyzacja i mechanizacja produkcji:
Wiele zadań wykonywanych było kiedyś przez ludzi, ale teraz są wykonywane przez maszyny. Z tego powodu firmy często nie potrzebują tylu pracowników.📉 Zmiany zapotrzebowania na towary i usługi:
Jeśli ludzie zaczynają kupować inne produkty lub korzystać z nowych rodzajów usług, firmy mogą zmieniać swoją ofertę, co wpływa na liczbę dostępnych miejsc pracy.✈️ Wyjazdy w celach zarobkowych do innych państw:
Niektórzy ludzie decydują się wyjechać za granicę, gdzie mogą znaleźć lepiej płatną pracę, co zmniejsza liczbę osób dostępnych na rynku pracy w kraju.👥 Spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym:
Jeśli mniej osób jest w wieku, w którym mogą pracować, trudno jest utrzymać wysoki poziom zatrudnienia, co również może wpływać na ogólny poziom bezrobocia.
Te czynniki razem mogą prowadzić do zwiększenia liczby osób bez pracy w kraju.
Skutki bezrobocia – skutki społeczne i ekonomiczne
| Skutki społeczne 😊 | Skutki ekonomiczne 💰 |
|---|---|
|
|
MIASTA
CZYM JEST URBANIZACJA?
Urbanizacja to proces, w którym miasta się rozwijają i powstają nowe. Oznacza to, że powstają nowe budynki, drogi, sklepy i inne miejsca, które sprawiają, że życie miejskie jest wygodniejsze i bardziej atrakcyjne.
🌆 Rozwój miast:
Urbanizacja powoduje, że rośnie liczba mieszkańców miast, a ich powierzchnia się zwiększa. Coraz więcej ludzi przenosi się z wsi do miast, aby korzystać z lepszych możliwości, takich jak więcej miejsc pracy, lepsze szkoły oraz bogata oferta kulturalna i rekreacyjna.🚶 Zmiana stylu życia:
W miastach ludzie żyją w bardziej zorganizowanym i dynamicznym środowisku. Pracują głównie w przemyśle oraz sektorze usług, a życie toczy się w szybkim tempie.
Inaczej mówiąc...
Urbanizacja to, po prostu, sytuacja, w której więcej osób decyduje się zamieszkać w miastach zamiast na wsi. Dzieje się tak, ponieważ w miastach jest więcej pracy, lepsze szkoły, a także wiele ciekawych miejsc do odwiedzenia i atrakcji do odkrywania. 😊
Pojęcie: Wskaźnik urbanizacji
Poziom urbanizacji w Polsce i wybranych krajach Europy 🌍
W 2018 roku wskaźnik urbanizacji w Polsce wynosił około 60%. To oznacza, że mniej więcej 60% populacji mieszkało w miastach, a 40% na obszarach wiejskich.
🌆 Regiony o najwyższym poziomie urbanizacji:
Najwięcej urbanizacji odnotowano w zachodniej części kraju oraz na Górnym Śląsku – to właśnie tam mieszka najwięcej ludzi w miastach.🌄 Regiony o najniższym poziomie urbanizacji:
Najniższy poziom urbanizacji zaobserwowano w południowo-wschodniej Polsce, gdzie więcej osób mieszkało poza dużymi ośrodkami miejskimi.🇪🇺 Porównanie z Europą:
W stosunku do innych państw europejskich, Polska jest uważana za kraj średnio zurbanizowany, co oznacza, że jej poziom urbanizacji jest na średnim poziomie w porównaniu do reszty kontynentu.
Taki układ mieszkalnictwa wpływa na różne aspekty życia społecznego i gospodarczego, w tym na rozwój infrastruktury oraz dostęp do usług publicznych. 😊
Poziom urbanizacji w Niemczech, Francji i Włoszech 🌍
W Niemczech, Francji i Włoszech duże miasta pełnią kluczową rolę w życiu gospodarczym i kulturalnym. Oto, jak wygląda urbanizacja w tych krajach:
Niemcy:
Niemcy to kraj, w którym mieszka bardzo dużo ludzi. Duże miasta, takie jak Berlin, Monachium czy Frankfurt, są bardzo zatłoczone. Wiele osób decyduje się na życie w miastach, ponieważ oferują one dużo możliwości pod względem pracy, edukacji i kultury. 😊Francja:
We Francji również wiele osób mieszka w miastach. Paryż, jako największe miasto, przyciąga licznych mieszkańców oraz turystów dzięki słynnym zabytkom, takim jak Wieża Eiffla i Luwr. To miasto nie tylko inspiruje swoją architekturą, ale też oferuje bogate możliwości kulturalne i edukacyjne. 😊Włochy:
Włochy to kraj, który słynie z pięknych miast, takich jak Rzym, Mediolan, Florencja i Wenecja. Ludzie osiedlają się tam, aby korzystać z wyjątkowej kultury, sztuki oraz pysznej kuchni włoskiej. Te cechy sprawiają, że miasta włoskie są bardzo atrakcyjne do życia. 😊
Czym są aglomeracje? 😊
Aglomeracje to zespoły miast położonych blisko siebie, które dzięki swojej bliskości tworzą jedną dużą przestrzeń miejską. Można wyróżnić dwa typy aglomeracji:
🔹 Aglomeracja monocentryczna:
Składa się z jednego dużego miasta oraz wielu mniejszych, które tworzą z nim wspólną całość. Przykłady w Polsce to aglomeracje warszawska, łódzka, krakowska czy wrocławska.🔹 Aglomeracja policentryczna (konurbacja):
W tej sytuacji wiele miast współistnieje bez wyraźnie dominującego centrum. Przykładem takiej aglomeracji jest konurbacja katowicka, gdzie kilka miast tworzy jedną dużą, zintegrowaną przestrzeń miejską.
Dzięki aglomeracjom mieszkańcy mają łatwiejszy dostęp do różnych usług, miejsc pracy i atrakcji kulturalnych, co sprawia, że życie w takim obszarze może być bardzo wygodne i dynamiczne.
Przyczyny rozwoju dużych miast w Polsce
Warszawa
😊 Funkcja handlowa:
Bardzo ważna była pozycja Warszawy ze względu na jej położenie nad Wisłą oraz fakt, że leży na skrzyżowaniu szlaków handlowych prowadzących z północy na południe i ze wschodu na zachód.😊 Funkcja administracyjna:
Z czasem znaczenie miasta wzrosło ze względu na siedziby urzędów państwowych, a później Warszawa stała się stolicą kraju.😊 Funkcje usługowe, handlowe i edukacyjno-naukowe:
Obecnie kluczową rolę odgrywają te funkcje, podczas gdy rola przemysłowa ma mniejsze znaczenie.
Kraków
😊 Funkcje handlowe, administracyjne oraz edukacyjno-naukowe:
Rozwój Krakowa związany był z jego funkcją handlową, administracyjną i edukacyjną – już w XIV wieku powstała tu pierwsza wyższa uczelnia w Polsce.😊 Rozwój przemysłowy:
W późniejszych okresach zwiększyło się znaczenie funkcji przemysłowej – na przykład, powstanie huty przyczyniło się do rozwoju miasta.😊 Funkcje edukacyjna, naukowa, turystyczna i religijna:
Obecnie Kraków słynie z bogatej oferty edukacyjnej i naukowej, a także jest atrakcyjnym ośrodkiem turystycznym i ważnym centrum religijnym.
Gdańsk
😊 Funkcja handlowa:
Początkowo najważniejsza była funkcja handlowa Gdańska, wynikająca z położenia miasta na wybrzeżu Bałtyku oraz bliskości ujścia Wisły.😊 Rozwój przemysłowy:
Później rozwijała się funkcja przemysłowa – rozkwit stoczni oraz lokalizacja rafinerii ropy naftowej wpłynęły na rozwój tego miasta.😊 Funkcje usługowa, edukacyjno-naukowa i turystyczna:
Obecnie Gdańsk stawia na sektor usługowy, edukację, naukę oraz turystykę, co przyczynia się do dalszego wzrostu miasta.
Każde z tych miast rozwijało się, wykorzystując swoje unikalne położenie oraz funkcje, które przyciągały mieszkańców, inwestorów i turystów, co razem wpłynęło na ich dynamiczny rozwój.
Rozwój dużych miast a zmiany w strefach podmiejskich 🚗🏡
Zmiany w strefach podmiejskich są wynikiem wielu czynników. Oto najważniejsze przyczyny, dlaczego ludzie coraz chętniej wybierają życie na obrzeżach miast:
😊 Chęć posiadania własnego domu z ogródkiem:
Wielu ludzi marzy o własnym domu, w którym mogą mieć ogródek i więcej przestrzeni.💰 Różnice cen domów i mieszkań:
Na obrzeżach miast, a nawet na wsiach, domy często kosztują tyle, co mieszkania w centrum. To sprawia, że kupno domu jest bardziej przystępne cenowo.🏢 Wyższe czynsze w miastach:
Ceny wynajmu mieszkań lub domów w centrum miasta są zazwyczaj wyższe niż na obrzeżach, co skłania wiele osób do poszukiwania tańszych opcji.🌳 Więcej terenów zielonych:
Na obrzeżach jest więcej niezabudowanych terenów, takich jak parki, lasy czy łąki, co czyni życie tam bardziej relaksującym i przyjaznym dla rodzin.🏚️ Pogarszająca się jakość życia w centralnych dzielnicach:
W wielu starych częściach miast budynki mają zły stan techniczny, co wpływa na komfort życia. Osoby szukają więc lepszych warunków poza centrum.🚦 Korki, hałas i zanieczyszczenie powietrza:
Intensywny ruch uliczny oraz hałas i smog w mieście to kolejne powody, dla których ludzie wybierają spokojniejsze obrzeża.💼 Wysokie ceny gruntów przeznaczonych pod działalność gospodarczą w miastach:
Dla przedsiębiorców koszty zakupu lub wynajmu przestrzeni w centrum mogą być bardzo wysokie, co zachęca do szukania tańszych lokalizacji na obrzeżach.
Te czynniki razem powodują, że strefy podmiejskie stają się coraz bardziej atrakcyjne zarówno dla mieszkańców, jak i przedsiębiorców, którzy szukają lepszych warunków życia i prowadzenia biznesu poza zatłoczonym centrum miasta.
Korzyści dla firm dzięki przeniesieniu działalności gospodarczej
do sąsiednich gmin
Przeniesienie działalności z zatłoczonych, dużych miast do pobliskich gmin może przynieść wiele pozytywnych efektów dla firm:
🚗 Brak korków:
Ograniczenie zatłoczenia dróg sprawia, że dojazd do firmy staje się łatwiejszy dla pracowników i klientów. Mniej korków oznacza oszczędność czasu oraz zmniejszenie stresu związanego z codziennymi podróżami.🚚 Lepszy dojazd dla samochodów dostawczych:
Mniejsze natężenie ruchu ułatwia poruszanie się ciężarówek i samochodów dostawczych, co poprawia logistykę oraz terminowość dostaw.🏢 Możliwość pozyskania większych działek:
Na obrzeżach miast dostępne są często większe powierzchnie, co pozwala firmom na rozbudowę zakładów, stworzenie przestrzeni magazynowych lub rozwój nowych linii produkcyjnych.
Dzięki tym korzyściom firmy mogą działać bardziej efektywnie, obniżyć koszty związane z transportem i logistyką oraz lepiej planować przyszły rozwój swoich przedsiębiorstw.
Wpływ rozwoju dużych miast na zmiany struktury demograficznej ludności w strefach podmiejskich
Rozwój dużych miast wpływa na sposób, w jaki ludzie wybierają miejsce zamieszkania. Wiele osób decyduje się przenieść z centrów miast do stref podmiejskich, co prowadzi do zmian w strukturze demograficznej tych obszarów. Oto główne przyczyny takiego zjawiska:
😊 Ucieczka od zgiełku miejskiego życia:
Mieszkańcy zmęczeni hałasem i tłokiem w dużych miastach wybierają spokojniejsze otoczenie na obrzeżach, co wpływa na napływ nowych mieszkańców do stref podmiejskich.💰 Chęć poprawy warunków mieszkaniowych:
Poza centrum miasta można kupić dom w cenie, która odpowiada lub nawet jest niższa od ceny mieszkania w mieście. Ta różnica cenowa przyciąga osoby szukające lepszych warunków do życia.🎓 Wyższe wykształcenie i dochody:
Osoby przenoszące się z miast do stref podmiejskich często są lepiej wykształcone i osiągają wyższe dochody niż rodowici mieszkańcy obszarów wiejskich. Dzięki temu przynoszą ze sobą wyższy poziom rozwoju społecznego i ekonomicznego.👶 Młoda populacja:
Strefy podmiejskie stają się atrakcyjne dla młodych rodzin, które mają dzieci lub planują ich posiadanie. Obszary te często oferują więcej zieleni, spokoju oraz przestrzeni do życia, co jest istotne przy wychowywaniu dzieci.
Te czynniki razem wpływają na dynamiczną zmianę demograficzną stref podmiejskich, czyniąc je miejscem, gdzie dominuje młodsza, bardziej wykształcona i zamożna ludność, co z kolei może prowadzić do dalszego rozwoju lokalnej infrastruktury oraz usług.
Ludność i urbanizacja w Polsce
Przykładowe zestawienia zadań
Przykładowe zestawienia zadań, które mogą być idealnym treningiem przed realnym sprawdzianem.
Pliki do pobrania w .pdf i wydrukowania TUTAJ