W ruchu – od kości po mięśnie

Biologia klasa 7 – aparat ruchu człowieka to kolejny etap poznawania ludzkiego ciała. Uczniowie odkrywają, jak zbudowany jest szkielet, jak działają stawy i mięśnie, oraz w jaki sposób współpracują, aby umożliwić nam poruszanie się, utrzymanie postawy i wykonywanie codziennych czynności. To ważna lekcja o sile, precyzji i harmonii naszego organizmu.

Biologia klasa 7 – aparat ruchu

podział aparatu ruchu na część czynną i bierną

Aparat ruchu tworzą układ szkieletowy i mięśniowy. Bierną część stanowią kości, natomiast częścią czynną stanowią mięśnie, które przesuwając kości wprawiają je w ruch.

Aparat ruchu człowieka
Część czynnaCzęść bierna
Układ mięśniowy
– mięśnie szkieletowe		Układ szkieletowy
Szkielet osiowy:
– czaszka
– kręgosłup
– klatka piersiowa

Szkielet obręczy:
– obręcz barkowa
– obręcz miedniczna

Szkielet kończyn:
– kończyna górna
– kończyna dolna

🦴 Budowa szkieletu człowieka

Szkielet człowieka dzieli się na trzy główne części:

  1. Szkielet osiowy – stanowi główną oś ciała:
    – czaszka
    – kręgosłup
    – klatka piersiowa

  2. Szkielet obręczy – łączy szkielet osiowy z kończynami:
    – obręcz barkowa
    – obręcz miedniczna

  3. Szkielet kończyn – umożliwia poruszanie się i manipulowanie przedmiotami:
    – kończyna górna
    – kończyna dolna

🧠 Funkcje szkieletu

  • 🏋️‍♂️ Utrzymuje ciężar całego ciała

  • 📏 Nadaje organizmowi kształt i wielkość

  • 🛡️ Chroni narządy wewnętrzne przed urazami

  • 🩸 Wytwarza komórki krwi (w szpiku kostnym)

  • 🧂 Gromadzi substancje mineralne (np. wapń i fosfor)

Biologia klasa 7 – aparat ruchu

🦴 Rodzaje kości i ich funkcje

Rodzaj kościPrzykładFunkcjaCechy
Kości płaskieMostekOchronnaDuża długość i szerokość, mała grubość
Kości krótkieKość nadgarstkaOdporne na złamaniaZbliżone wymiary: długość, szerokość, grubość
Kości różnokształtneMłoteczekMocowanie mięśniNieregularne kształty
Kości długieKość udowaUmożliwiają poruszanie sięDługość znacznie większa niż szerokość i grubość

🧍‍♂️ Budowa i rola szkieletu osiowego

🦴 Co tworzy szkielet osiowy?

Szkielet osiowy to główna oś ciała człowieka. W jego skład wchodzą:

  • Kręgosłup

  • Czaszka

  • Klatka piersiowa

🎯 Jakie funkcje pełni szkielet osiowy?

  • Utrzymuje postawę ciała

  • Chroni najważniejsze narządy:

    • 🧠 czaszka chroni mózg

    • 🫀 klatka piersiowa chroni serce i płuca

    • 🦴 kręgosłup osłania rdzeń kręgowy

  • Stanowi oparcie dla szkieletu kończyn

🧠 Budowa czaszki człowieka

Czaszka to kostna osłona mózgu i narządów zmysłów. Składa się z dwóch części:

🧩 1. Mózgoczaszka

Zbudowana z 8 kości, które są ze sobą trwale połączone jak puzzle. Chroni mózg i narządy zmysłów.

Kości mózgoczaszki:

  • Kość czołowa (pojedyncza)

  • Kość klinowa (pojedyncza)

  • Kość sitowa (pojedyncza)

  • Kość potyliczna (pojedyncza)

  • Kości ciemieniowe (parzyste)

  • Kości skroniowe (parzyste)

😀 2. Trzewioczaszka

Zbudowana z kilkunastu kości o różnych kształtach i rozmiarach. Tworzy twarz i chroni jamę nosową oraz jamę ustną.

👉 Ciekawostka: Kształt kości trzewioczaszki różni się u każdego człowieka, dlatego mamy różne rysy twarzy.

🦴 Budowa kręgosłupa człowieka

Kręgosłup tworzy oś szkieletu i składa się z 33–34 kręgów ułożonych w 5 odcinkach:

📌 Odcinki kręgosłupa:

  1. Szyjny – 7 kręgów
    – podtrzymuje czaszkę, umożliwia ruchy głowy

  2. Piersiowy – 12 kręgów
    – najdłuższy odcinek, przyczepione są do niego żebra

  3. Lędźwiowy – 5 masywnych kręgów
    – dźwiga ciężar górnej części ciała

  4. Krzyżowy – 5 zrośniętych kręgów tworzących kość krzyżową
    – łączy kręgosłup z obręczą miedniczną

  5. Ogonowy – 4–5 zrośniętych kręgów tworzących kość guziczną

🧩 Budowa pojedynczego kręgu

Każdy kręg składa się z:

  • Trzonu kręgu – przednia, masywna część

  • Łuku kręgu – otacza otwór kręgowy

  • Wyrostków stawowych – łączą kręgi ze sobą

  • Wyrostka kolczystego – tworzy wyczuwalny grzbiet kręgosłupa

🔍 Czym jest otwór kręgowy?

Między trzonem a łukiem kręgu znajduje się otwór kręgowy.
Wszystkie otwory tworzą kanał kręgowy, przez który przebiega rdzeń kręgowy – element układu nerwowego.

🫁 Klatka piersiowa – budowa i funkcje

🔧 Co tworzy klatkę piersiową?

Klatka piersiowa składa się z:

  • odcinka piersiowego kręgosłupa (12 kręgów),

  • 12 par żeber,

  • mostka.

🦴 Budowa klatki piersiowej:

  • kręgi piersiowe (część kręgosłupa),

  • mostek (kość z przodu klatki piersiowej),

  • chrząstki żebrowe (łączą żebra z mostkiem),

  • 7 par żeber prawdziwych – połączone bezpośrednio z mostkiem,

  • 3 pary żeber rzekomych – połączone z mostkiem przez chrząstkę 7. żebra,

  • 2 pary żeber wolnych – niepołączone z mostkiem.

🛡️ Funkcja klatki piersiowej:

  • Ochronna – osłania serce i płuca przed urazami.

🦴 Szkielet kończyn oraz ich obręczy

🔹 Kończyna górna i obręcz barkowa

Budowa:

  • obojczyk

  • łopatka

  • kość ramienna

  • kość promieniowa

  • kość łokciowa

  • kości nadgarstka

  • kości śródręcza

  • paliczki

Funkcja:
Kończyny górne służą do wykonywania czynności precyzyjnych.
👉 Palce są długie i cienkie, co zwiększa zręczność.

🔸 Kończyna dolna i obręcz miedniczna

Budowa:

  • kość miedniczna

  • kość krzyżowa

  • kość udowa

  • rzepka

  • kość strzałkowa

  • kość piszczelowa

  • kości stępu

  • kości śródstopia

  • paliczki

Funkcja:
Kończyny dolne utrzymują ciężar całego ciała i umożliwiają poruszanie się, dlatego kości są grubsze i mocniejsze niż w kończynie górnej.

❓ Dlaczego kończyny dolne mają grubsze kości?

Ponieważ dźwigają ciężar ciała i zapewniają równowagę w pozycji wyprostowanej oraz podczas chodzenia.

🛡️ Znaczenie rzepki

Rzepka to płaska kość przed kolanem, która chroni staw kolanowy przed urazami mechanicznymi.

⚖️ Różnice w budowie obręczy barkowej i miednicznej

Obręcz barkowaObręcz miedniczna
Tworzy połączenie kończyn górnych ze szkieletem osiowymTworzy połączenie kończyn dolnych z kręgosłupem
Zbudowana z: 2 łopatek i 2 obojczykówZbudowana z: 2 kości miednicznych zrośniętych z kością krzyżową
Zapewnia dużą ruchomość ramionZapewnia stabilność i oparcie dla ciężaru ciała

Biologia klasa 7 – RODZAJE POŁĄCZEŃ KOŚCI

🔗 Rodzaje połączeń między kośćmi

Rodzaj połączeniaOpisPrzykład
SzwyŚcisłe, nieruchome połączenia kościKości czaszki
ChrząstkozrostyPołączenia z ograniczoną ruchomościąKręgi w kręgosłupie
StawyRuchome połączenia kości, umożliwiające zginanie, obracanie itp.Kości kończyn

⚙️ Budowa stawu

  • Elastyczne więzadła – wzmacniają staw i stabilizują połączenie kości

  • Torebka stawowa – otacza staw i zapobiega nieprawidłowym ruchom

  • Główka stawowa – wypukła część kości (np. nasada kości ramiennej)

  • Panewka stawowa – wklęsła część drugiej kości (np. kość łokciowa)

  • Jama stawowa – przestrzeń między kośćmi, wypełniona mazią stawową

  • Maź stawowa – zmniejsza tarcie i chroni powierzchnie stawowe

🔄 Rodzaje stawów

Rodzaj stawuRuchomośćPrzykład
ZawiasowyRuch w jednej płaszczyźnie (góra–dół)Staw łokciowy, kolanowy
KulistyRuch w wielu kierunkachStaw barkowy, biodrowy
ObrotowyObrót jednej kości wokół osiPołączenie 1. i 2. kręgu szyjnego

Biologia klasa 7 – BUDOWA KOŚCI

🦴 Budowa kości

🔹 Budowa zewnętrzna kości długiej

  • Nasady – rozszerzone końce kości, pokryte tkanką chrzęstną, która zmniejsza tarcie w stawie

  • Trzon – wąska, długa część środkowa

  • Okostna – cienka błona okrywająca całą kość; odpowiada za przyrost kości na grubość, gojenie złamań i odżywianie kości

🔸 Budowa wewnętrzna kości

ElementOpis
Istota gąbczastaTworzy ją sieć beleczek kostnych; jest lżejsza i bardziej sprężysta niż istota zbita
Istota zbitaZbudowana z blaszek kostnych ułożonych koncentrycznie wokół kanałów z naczyniami krwionośnymi i nerwami
Szpik kostnyGalaretowata substancja, znajduje się w jamie szpikowej i przestrzeniach beleczek; bierze udział w produkcji komórek krwi

⚗️ Skład chemiczny kości i jego rola

SkładnikUdział w masieRola
Związki mineralneok. 70%Nadają twardość kościom (głównie wapń i fosfor)
Białka (głównie kolagen)ok. 25%Odpowiadają za elastyczność kości

Biologia klasa 7 – Budowa i znaczenie mięśni

🧠 Mięśnie szkieletowe – główne mięśnie ciała

➤ Przód ciała:

  • mięsień okrężny oka

  • mięsień żwacz

  • mięsień piersiowy większy

  • mięsień dwugłowy ramienia (biceps)

  • mięsień ramienno-promieniowy

  • mięsień prosty brzucha

  • mięsień prosty uda

  • mięsień piszczelowy przedni

➤ Tył ciała:

  • mięsień czworoboczny

  • mięsień naramienny

  • mięsień trójgłowy ramienia (triceps)

  • mięsień najszerszy grzbietu

  • mięsień pośladkowy wielki

  • mięsień dwugłowy uda

  • mięsień trójgłowy łydki

🧬 Budowa mięśnia szkieletowego

Mięsień szkieletowy zbudowany jest z wielu równolegle ułożonych komórek (tzw. włókien mięśniowych).

Elementy mięśnia:

  • Brzusiec – główna, kurczliwa część mięśnia (zbudowana z komórek kurczliwych)

  • Ścięgna – znajdują się na końcach brzuśca, łączą mięśnie z kośćmi

📌 Przykład:

  • Mięsień dwugłowy – 2 brzuśce

  • Mięsień trójgłowy – 3 brzuśce

  • Mięsień czworogłowy – 4 brzuśce

⚙️ Funkcje mięśni

  • umożliwiają ruch ciała

  • odpowiadają za przesuwanie pokarmu w jelitach

  • pozwalają na wydawanie dźwięków (np. mowa)

  • uczestniczą w regulacji ciśnienia krwi

🔬 Cechy tkanki mięśniowej

  • wszystkie mięśnie są zbudowane z tkanki mięśniowej

  • tworzą ją komórki zawierające dwa rodzaje włókien białkowych, które odpowiadają za kurczliwość

🔄 Jak działają mięśnie antagonistyczne?

Mięśnie szkieletowe działają w parach – kiedy jeden mięsień się kurczy, drugi w tym samym czasie się rozluźnia. Dzięki temu możliwe jest zgianie i prostowanie kończyn oraz wykonywanie innych ruchów.

Mięśnie, które działają w sposób przeciwstawny, nazywamy:

  • mięśniami antagonistycznymi
    lub

  • mięśniami przeciwstawnymi

🧠 Przykład:

  • Mięsień dwugłowy ramienia (biceps) – jest zginaczem
    👉 jego skurcz powoduje zgięcie ręki w łokciu

  • Mięsień trójgłowy ramienia (triceps) – jest prostownikiem
    👉 jego skurcz prostuje rękę

💡 Ważne!
Dzięki współpracy mięśni antagonistycznych nasze ciało może wykonywać płynne i precyzyjne ruchy – to jak gra w zespole, gdzie jedna część musi działać dokładnie odwrotnie niż druga, aby osiągnąć wspólny efekt. 😊

⚠️ Dlaczego stosowanie środków dopingujących jest niebezpieczne
dla zdrowia i życia?

Stosowanie dopingu (np. sterydów anabolicznych) może wydawać się drogą do szybkiego rozwoju masy mięśniowej, ale w rzeczywistości niesie poważne konsekwencje zdrowotne.

🔴 Skutki dla układu ruchu:

  • Nadmiernie rozrośnięte mięśnie stanowią obciążenie dla szkieletu

  • Ryzyko uszkodzeń ścięgien

  • Urazy stawów

  • Chorobowe zmiany w kościach

  • Zmniejszenie wytrzymałości więzadeł

🧬 Wpływ na organizm i zdrowie ogólne:

  • ❌ Zaburzenia hormonalne:

    • zahamowanie wzrostu

    • powiększenie gruczołów sutkowych u mężczyzn

    • zahamowanie rozwoju jąder

    • bezpłodność

  • ❌ Skóra i wygląd:

    • zmiany skórne (np. trądzik)

  • ❌ Układ pokarmowy:

    • mdłości

    • wymioty

  • ❌ Układ nerwowy i psychika:

    • zmienność nastroju (od agresji po depresję)

    • zaburzenia psychiczne

  • ❌ Inne skutki:

    • osłabienie odporności

    • większe ryzyko nowotworów

    • uzależnienie

💡 Wniosek:
Środki dopingujące mogą poważnie zagrażać zdrowiu i życiu. Zamiast wspierać kondycję, niszczą naturalną równowagę organizmu. Dlatego tak ważne jest promowanie zdrowego stylu życia i świadome dbanie o ciało. 🧠💪

Biologia klasa 7 – Higiena i choroby aparatu ruchu

✅ Jak dbać o aparat ruchu?

Aby układ szkieletowy i mięśniowy działały prawidłowo, należy:

  • 🥦 Stosować dietę bogatą w wapń, białko i witaminę D₃ – wspierają rozwój i regenerację kości oraz mięśni

  • 🏃‍♀️ Prowadzić aktywny tryb życia – regularny ruch wzmacnia mięśnie i utrzymuje kości w dobrej kondycji

  • 🧍‍♀️ Utrzymywać prawidłową postawę ciała – zapobiega to skrzywieniom kręgosłupa

  • 🩺 Regularnie chodzić na badania lekarskie – wcześnie wykryte problemy można łatwo leczyć

📏 Jak wygląda prawidłowa postawa ciała?

  • Kręgosłup przebiega przez środek ciała

  • Ramiona znajdują się na tej samej wysokości

  • Głowa, klatka piersiowa i biodra tworzą jedną linię pionową

  • Plecy są wyprostowane, a barki lekko cofnięte

🌀 Naturalne krzywizny kręgosłupa

  • Lordozy – wygięcia kręgosłupa do przodu:
    ➤ odcinek szyjny
    ➤ odcinek lędźwiowy

  • Kifozy – wygięcia kręgosłupa do tyłu:
    ➤ odcinek piersiowy
    ➤ odcinek krzyżowy

💡 Te krzywizny pomagają amortyzować wstrząsy i utrzymać równowagę podczas ruchu!

🌀 Rodzaje skrzywień kręgosłupa

1. Skolioza
🔸 Skrzywienie boczne kręgosłupa
🔸 Powstaje, gdy kręgosłup jest nierówno obciążany
🔸 Objaw: ramiona znajdują się na różnej wysokości

2. Nadmierna lordoza
🔸 Zbyt mocne wygięcie kręgosłupa do przodu
🔸 Powstaje np. podczas niewłaściwego siedzenia (pochylenie ciała do przodu)

3. Nadmierna kifoza
🔸 Zbyt duże wygięcie kręgosłupa do tyłu
🔸 Powstaje przy częstym garbieniu się
🔸 Objawy: głowa i ramiona przechylają się do przodu, co obciąża kręgosłup

☀️ Krzywica – przyczyny i skutki

Przyczyna:
🔸 Zła dieta – niedobór witaminy D₃ i soli mineralnych

Skutki:
🔸 Słabe, zniekształcone kości
🔸 Wykrzywione kończyny
🔸 Zniekształcone żebra → utrudniona wentylacja płuc

Jak zapobiegać?
✔️ Przebywanie na słońcu
✔️ Spożywanie produktów bogatych w wapń i witaminę D₃

🦴 Profilaktyka osteoporozy

Aby zmniejszyć ryzyko osłabienia i łamliwości kości:

  • 🥛 Spożywaj produkty bogate w wapń i witaminę D₃

  • ☀️ Przebywaj na świeżym powietrzu w słoneczne dni

  • 🏃‍♂️ Ruszaj się regularnie – aktywność fizyczna wzmacnia kości

  • 🚭 Nie pal papierosów

  • 🍷 Unikaj alkoholu

🆘 Pierwsza pomoc przy złamaniu kości

W przypadku podejrzenia złamania najważniejsze jest unieruchomienie uszkodzonej kończyny.

👉 Co należy zrobić krok po kroku?

  1. Unieruchom rękę – podeprzyj przedramię tak, aby leżało w poprzek klatki piersiowej. Możesz użyć zwiniętych gazet, ręcznika lub ubrania.

  2. Załóż temblak – użyj trójkątnej chusty (lub innej tkaniny), układając ją tak, by szerokością obejmowała od łokcia do nadgarstka.

  3. Zawiąż końce chusty na karku – tak, aby ręka była lekko uniesiona i zgięta w łokciu.

  4. Upewnij się, że temblak unieruchamia dwa stawy – zarówno nad, jak i pod złamaną kością.

➡️ W tak zabezpieczonej pozycji poszkodowany może bezpiecznie udać się do lekarza.

🩹 Pojęcie: Temblak

Temblak to ortopedyczny stabilizator używany do unieruchomienia kończyn górnych (np. po złamaniach lub zwichnięciach).
Podtrzymuje rękę w pozycji zgiętej w łokciu, zmniejsza ból i chroni przed dalszymi uszkodzeniami.

Biologia klasa 7 – aparat ruchu

Przykładowe zestawienia zadań

Przykładowe zestawienia zadań, które mogą być idealnym treningiem przed realnym sprawdzianem.

Pliki do pobrania w .pdf i wydrukowania TUTAJ