HISTORIA KLASA VI DZIAŁ III. EUROPA I POLSKA W XVII WIEKU
FRANCJA – MONARCHIA ABSOLUTNA
CZYM BYŁA MONARCHIA ABSOLUTNA?
Monarchia absolutna – najwyższa władza wykonawcza, ustawodawcza, sądownicza, która znajduje się w rękach króla bez udziału Stanów Generalnych (odpowiednik polskiego sejmu).
W monarchii absolutnej władzę sprawował władca absolutny, który:
– stanowi prawa, decyduje o wojnie i pokoju bez zgody stanów,
– nakłada nowe podatki bez zgody stanów,
– powołuje i odwołuje urzędników państwowych według własnego upodobania
JAKIE DZIAŁANIA LUDWIKA XIV SPRAWIŁY, ŻE FRANCJA STAŁA SIĘ MOCARSTWEM?
– utrzymanie stałej, zawodowej armii,
– rozwój gospodarczy kraju,
– budowa systemu twierdz i umocnień obronnych,
– rozbudowa floty Francuskiej.
DLACZEGO PODDANI NAZYWALI LUDWIKA XIV PRZYDOMKIEM SŁOŃCE?
Ludwik XIV otrzymał przydomek Król Słońce, ponieważ dawał swym poddanym życiodajną siłę. Poddani krążyli wokół króla jak wokół gwiazdy.
DLACZEGO NAD WJAZDEM DO PAŁACU UMIESZCZONO WIZERUNEK SŁOŃCA?
Król Ludwik XIV mieszkał w Pałacu w Wersalu, a poddani nazywali króla Słońcem, dlatego umieszczony został wizerunek słońca.
DATA
1685 r. – zniesienie pokoju religijnego we Francji (zmuszenie francuskich kalwinistów do przejścia na wiarę katolicką)
POJĘCIA
Racja stanu – nadrzędny interes państwa
Arystokracja – najbardziej wpływowa i najbogatsza warstwa społeczna
KIM BYLI?
Armand de Richelieu – Pierwszy minister królewski, założyciel Akademii Francuskiej
Ludwik IXV – Francuski król z dynastii Burbonów
ANGLIA NA DRODZE KU MONARCHII PARLAMENTARNEJ
Czym była wspaniała (chwalebna) rewolucja?
W 1688 r. król Jakub II został odsunięty od władzy i został zmuszony do ucieczki do Francji w wyniku bezkrwawego zamachu stanu.
CZYM BYŁA DEKLARACJA PRAW?
Akt prawny, który powstał w wyniku Wspaniałej Rewolucji:
– wyklucza katolików w sprawach do dziedziczenia tronu,
– ogranicza władzę królewską,
– rozszerza prawa parlamentu.
CECHY MONARCHII PARLAMENTARNEJ
– król panuje, ale nie rządzi,
– najwyższą władzą jest Parlament,
– władzę wykonawczą sprawuje gabinet ministrów z premierem na czele,
NA CZYM POLEGAŁA ZASADA „KRÓL PANUJE, ALE NIE RZĄDZI”?
Król pełni tylko funkcję reprezentacyjną, nie ma wpływu na to, co dzieje się w państwie, ponieważ realną władzę sprawuje Parlament.
PRZYCZYNY KONFLIKTU MIĘDZY KRÓLEM, A PARLAMENTEM
– próba ograniczenia roli parlamentu w rządzeniu przez króla
– nakładanie przez króla podatków bez zgody Parlamentu
– brak reform w Kościele anglikańskim
DATY
1640 r. – 1649 r. – wojna domowa w Anglii pomiędzy zwolennikami Parlamentu a zwolennikami Króla
1660 r. – 1688 r. – powrót Stuartów na tron angielski
1688 r. – początek Wspaniałej Rewolucji (odsunięcie od władzy Jakuba II Stuarta)
1707 r. – Unia realna ze Szkocją (powstanie państwa o nazwie Wielka Brytania)
KIM BYŁ OLIVER CROMWELL?
Oliver Cromwell był dowódcą armii parlamentarnej
POJĘCIE
Zamach stanu – bezprawne przejęcie władzy w państwie przez grupę ludzi
POCZĄTKI PANOWANIA WAZÓW I WOJNY Z ROSJĄ
KRÓLOWIE ELEKCYJNI (czyli wybierani przez szlachtę) Z DYNASTII WAZÓW
Zygmunt III Waza – pierwszy władca Korony Polskiej i Litwy z dynastii Wazów, wywodził się on ze Szwecji. Odziedziczył on również koronę szwedzką.
Władysław IV Waza – syn Zygmunta III, objął władzę po śmierci ojca
Jan II Kazimierz Waza – został wybrany na króla po śmierci brata Władysława
Zygmunt III Waza szybko utracił tron Szwedzki, ponieważ był katolikiem, a nie luteraninem. Ani Zygmunt III Waza, ani jego synowie Władysław i Jan Kazimierz nie chcieli zrezygnować z dziedzicznej korony szwedzkiej. Przyczyniło się to do długotrwałych wojen między Rzeczpospolitą a Szwecją w XVII wieku.
WIELKA SMUTA
Takim określeniem nazywano wewnętrzny kryzys polityczny w Rosji.
Podczas jej trwania polscy magnaci, a później Zygmunt III Waza dwukrotnie okupowali Moskwę.
Serię zwycięskich wojen z Rosją zakończył pokój w Polanowie.
POKÓJ Z ROSJĄ W POLANOWIE
W 1634 roku podpisanie pokoju w Polanowie
Skutek pokoju w Polanowie:
– państwo polsko-litewskie otrzymało oficjalne potwierdzenie swego panowania nad obszarami zachodniej Rosji. Rzeczpospolita stała się wówczas największym terytorialnie (po Rosji) państwem w Europie.
KIM BYŁ DYMITR SAMOZWANIEC?
Dymitr Samozwaniec był carem Rosji, który sprawował władzę niecały rok, ponieważ został zamordowany. Poślubił on Marynę córkę wojewody sandomierskiego Jerzego Mniszka.
Dlaczego Dymitr włożył strój typowy dla polskiego szlachcica?
Ponieważ popierała go część społeczeństwa polskiego w drodze na tron Rosji.
Dymitr był przywiązany do Polaków oraz do polskiej tradycji i kultury.
Czym była dymitriada?
Dymitriada (od imienia Dymitr) była to wyprawa prywatnych wojsk magnatów polskich do Rosji na początku XVII wieku (w 1605 roku), której celem było osadzenie na tronie Dymitra Samozwańca.
KIM BYLI BOJARZE?
Bojarze – tak określano wielkich właścicieli ziemskich na Rusi.
KIM BYŁ MICHAŁ I ROMANOW?
Był członkiem bojarskiego rodu, w 1613 roku został carem
DATY
1605 r. – bitwa pod Kircholmem
1610 r. – bitwa pod Kłuszynem
1627 r. – bitwa pod Oliwą
POWSTANIE KOZACKIE
KIM BYLI KOZACY?
Kozacy – czyli grupy wolnej ludności, wywodzili się z chłopstwa, wyznawali prawosławie, posługiwali się językiem ruskim (ukraińskim). Kozacy posiadali własny samorząd i organizację wojskową, uznawane przez władzę królewską. Elitę stanowiły oddziały tzw. Kozaków rejestrowych.
KIM BYLI KOZACY REJESTROWI?
To oddziały Kozaków nazywane od imiennego rejestru żołnierzy opłacanych ze skarbu Rzeczpospolitej. Wykazywali się odwagą w obronie przed częstymi najazdami Tatarów.
JAKIE BYŁY PRZYCZYNY WYBUCHU POWSTANIA KOZACKIEGO
POD DOWÓDZTWEM BOHDANA CHMIELNICKIEGO?
– zmniejszenie liczby Kozaków ma królewskim żołdzie;
– przymusowa polonizacja ludności na Ukrainie;
– narzucanie pańszczyzny
KIEDY WYBUCHŁO POWSTANIE KOZACKIE?
W 1648 roku.
UGODA PEREJASŁAWSKA
W 1654 r. w Perejasławiu została zawarta ugoda pomiędzy Chmielnickim, a państwem carów, na mocy której Ukraina miała zostać połączona z Rosją.
Ugoda zapoczątkowała długotrwałą wojnę między Polską a Rosją. Z powodu trudnej sytuacji zewnętrznej Rzeczpospolita poniosła porażkę. Działania wojenne zostały zakończone podpisaniem rozejmu.
W 1667 r. w Andruszowie został podpisany rozejm. Traktat ten przyznał Rosji panowanie nad terenami Ukrainy na wschód od Dniepru wraz z Kijowem.
KIM BYLI?
Bohdan Chmielnicki był hetmanem wojsk zaporoskich i przywódcą powstania kozackiego w 1648 r.
Jeremi Wiśniowiecki (książę) był dowódcą wojskowym, walczył z Rosją i Tatarami. Zasłynął z krwawego tłumienia powstania Kozaków.
WOJNY RZECZPOSPOLITEJ ZE SZWECJĄ
Po kilku wygranych wojnach Polski i Litwy ze Szwecją w XVII wieku przyszedł czas porażki. Wojska Szwedzkie opanowały większość Inflant i przez pewien czas zaczęto ściągać wysokie opłaty.
W 1655 r. król Szwecji, Karol Gustaw najechał na ziemie Rzeczpospolitej. Armia szwedzka uderzyła z dwóch stron. Bez walki poddała się szlachta z różnych prowincji uznając panowanie Karola Gustawa w zamian za nietykalność majątków i wiary katolickiej oraz obietnicę szybkiej koronacji na króla Polski. Król Jan Kazimierz musiał uciekać. Szybko poddała się również Litwa. Hetman Janusz Radziwiłł zdecydował się uznać władzę króla szwedzkiego i zerwał unię Litwy z Koroną Polską. Wielkie Księstwo Litewskie miało zostać połączone unią personalną i sojuszem wojskowym ze Szwecją.
UTRATA POPARCIA DLA KAROLA GUSTAWA
Karol Gustaw nie dotrzymał obietnicy koronacji na króla polskiego, nakładał ogromne podatki rujnujące kraj, a wojska szwedzkie rabowały miasta, wsie i kościoły, dlatego tracił poparcie w Rzeczpospolitej.
OBRONA JASNEJ GÓRY
Ksiądz Augustyn Kordecki stanął na czele nielicznej załogi polskiej i podjął obronę klasztoru paulinów na Jasnej Górze. Po czterdziestodniowym oblężeniu wojska szwedzkie musiały się wycofać.
Ważne zwycięstwo odniosły również oddziały pod dowództwem Stefana Czarnieckiego.
POWRÓT KRÓLA I ODZYSKANIE WARSZAWY
Jan Kazimierz zdecydował się na powrót do kraju. Wojska polsko-litewskie odzyskały Warszawę, a w kolejnych latach wojskom Rzeczpospolitej udało się wyprzeć z kraju oddziały szwedzkie.
Hetman Czarnecki wyruszył na pomoc Danii, która była okupowana przez Szwedów.
TRAKTAT W OLIWIE
Nagła śmierć Karola Gustawa zmusiła Szwecję do podpisania traktatu pokojowego z Rzeczpospolitą. Zawarto ją w 1660 r. w Oliwie.
Co zawierał traktat?
– Rzeczpospolita uznała utratę większej części Inflant na rzecz Szwecji
– Jan Kazimierz musiał zrzez się tytułu króla Szwecji.
JAKIE BYŁY PRZYCZYNY WOJEN POLSKO-SZWEDZKICH?
– chęć utrzymania wpływów na Bałtyku (uzyskanie kontroli nad handlem w tym regionie);
– władcy Rzeczpospolitej z dynastii Wazów nie chcieli się zrzec tytułu króla Szwecji.
WYJAŚNIJ POJĘCIE "POTOP"
„potop” – najazd wojsk szwedzkich na Rzeczpospolitą w latach 1655–1660
KIM BYŁ HETMAN CZARNIECKI?
Stefan Czarniecki był jednym z najwaleczniejszych wodzów polskich XVII stulecia. Prowadził wojnę partyzancką ze Szwedami.
KRYZYS RZECZPOSPOLITEJ W POŁOWIE XVII WIEKU
Do olbrzymich zniszczeń oraz kryzysu gospodarczego i politycznego Rzeczpospolitej doprowadziły liczne wojny toczone w XVII wieku.
Działania wojenne, choroby oraz głód pochłonęły 1/3 ludności. Efektem braku ludzi do pracy na wsiach przyczynił się do wzrostu pańszczyzny, a także zaostrzono poddaństwo chłopskie, czyli przywiązanie chłopa do ziemi. Chłopi i dzieci nie mogły opuszczać swoich gospodarstw.
Rokosz – zbrojne wystąpienie szlachty przeciwko królowi (zagrożone swobody albo przywileje)
Po rezygnacji z tronu przez Jana Kazimierza, szlachta wybrała Michała Korybuta Wiśniowieckiego na króla Polski.
KRYZYS POLITYCZNY
Objawem kryzysu politycznego Rzeczpospolitej było wprowadzenie w 1652 r. do obrad sejmowych zasady liberum veto. Zasada ta uniemożliwiała przeprowadzenie reform.
Liberum veto – możliwość zerwania lub zablokowania obrad sejmowych przez pojedynczego posła, który nie zgadzał się ze zdaniem większości.
DLACZEGO MAGNATÓW NAZYWANO „KRÓLEWIĘTAMI”?
Magnaci posiadali olbrzymie majątki, składające się z licznych wsi i prywatnych miast. Posiadali również dwory i prywatne wojska. Dlatego potocznie nazywano ich „królewiętami”.
JAKIE BYŁY GOSPODARCZE SKUTKI WOJEN W XVII WIEKU?
Wojny doprowadziły do olbrzymich zniszczeń i straty ludności. Brak ludzi natomiast doprowadził do kryzysu gospodarczego w państwie.
WOJNY RZECZPOSPOLITEJ Z TURCJĄ
W 1672 r. Turcja korzystając z osłabienia Rzeczpospolitej, najechała na jej tereny i zajęła południową część Ukrainy.
Dopiero po wyborze Jana Sobieskiego na króla Rzeczpospolita była w stanie przeciwstawić się Turkom.
W 1672 r. najazd Turków na Rzeczpospolitą oraz podpisanie upokarzającego traktatu w Buczaczu (oddanie Turkom dużego obszaru Ukrainy oraz coroczna danina dla sułtana)
W 1673 r. polska jazda pod dowództwem Jana Sobieskiego odniosła zwycięstwo nad armią turecką pod Chocimiem. Po tym zwycięstwie Sobieski stał się sławny wśród szlachty, która wybrała go na króla. Turcy nazywali go Lwem Lechistanu.
W 1683 r. połączone siły polsko-austriacko-niemieckie pod dowództwem Jana III Sobieskiego odniosły zwycięstwo nad Turkami pod Wiedniem. Bitwa Wiedeńska była ostatnim wielkim zwycięstwem, które odniosła Rzeczpospolita w XVII wieku pomimo, że nie zdołała odzyskać ziem utraconych na rzecz Turcji. Udało się to dopiero po śmierci Jana III Sobieskiego.
DLACZEGO TRAKTAT W BUCZACZU NAZYWANO HAŃBIĄCYM DLA POLSKI?
– Rzeczpospolita zobowiązała się oddać Turcji duży obszar południowej Ukrainy;
– Rzeczpospolita miała płacić corocznie daniną (haracz) sułtanowi, co stawiało ją na równi z lennikami tureckimi.
KOGO I DLACZEGO NAZYWANO LWEM LECHISTANU?
Lwem Lechistanu nazywano Jana III Sobieskiego, dlatego, że jego talenty dowódcze wzbudzały respekt między innymi wśród Turków (Lechistan to turecka nazwa Polski).
WOJSKO RZECZPOSPOLITEJ
Pospolite ruszenie szlacheckie – bardzo liczne, słabo wyszkolone.
Towarzysze pancerni – średniozbrojna jazda wspierająca husarię.
Husaria – najcięższa formacja konna, zmasowana szarżą rozbijała wroga.
Jazda tatarska – formacja lekkozbrojna.
Muszkieterzy – oddziały piechoty.
Dragoni – przemieszczali się konno, ale walczyli pieszo.
BAROK I KULTURA XVII WIEKU W EUROPIE I RZECZPOSPOLITEJ
Barok – („przesadny”, „dziwny”) epoka w dziejach sztuki, literatury i muzyki, która rozprzestrzeniła się w całej Europie w XVII wieku. Epoka baroku trwała do początków XVIII wieku.
BUDOWLE BAROKOWE W POLSCE
Najbardziej okazałą i największą wczesnobarokową budowlą w Polsce jest Zamek Królewski w Warszawie.
Mniejszą budowlą wzniesioną u schyłku XVII wieku przez Jana III Sobieskiego jest rezydencja królewska w podwarszawskim Wilanowie.
Dworek szlachecki – W drugiej połowie XVII wieku polska szlachta mieszkała skromniej. Dworki budowane były z drewna, parterowe, z gankiem i wysokim dachem.
Czym był sarmatyzm?
Sarmaci – lud, który w starożytności zamieszkiwał ziemie zajęte później przez Słowian.
Kultura sarmatyzmu – cechą charakterystyczną było połączenie elementów kultury zachodniej i elementami kultury wschodniej (przykładem wspływów wschodnich jest strój szlachecki).
MALARZE BAROKOWI
– Rembrandt Van Rijn
– Peter Claesz
– Jan Vermeer Van Delft
NAJWAŻNIEJSZE Z DZIAŁU III
KIM BYLI?
Zygmunt III Waza – elekcyjny król, pierwszy władca Korony Polskiej i Litwy z dynastii Wazów, oraz Król Szwecji z dynastii Wazów.
Władysław IV Waza – syn Zygmunta III, objął władzę po śmierci ojca
Jan Kazimierz – został wybrany na króla Polski po śmierci brata Władysława, wielki książę litewski
Karol Gustaw – król Szwecji, który najechał na ziemie Rzeczypospolitej w 1655 roku.
Stefan Czarniecki – był jednym z najwaleczniejszych wodzów polskich XVII stulecia. Prowadził wojnę partyzancką ze Szwedami.
Bohdan Chmielnicki – był hetmanem wojsk zaporoskich i przywódcą powstania kozackiego w 1648 r.
Michał Korybut Wiśniowiecki – po rezygnacji z tronu Jana Kazimierza został wybrany przez szlachtę na króla Polski
Augustyn Kordecki – ksiądz w klasztorze paulinów, bronił Jasnej Góry podczas najazdu Szwedów
Jan III Sobieski – król Rzeczpospolitej, odniósł zwycięstwo nad armią turecką w bitwie pod Wiedniem
WYJAŚNIJ POJĘCIA
Dymitriada (od imienia Dymitr) była to wyprawa prywatnych wojsk magnatów polskich do Rosji na początku XVII wieku (w 1605 roku), której celem było osadzenie na tronie Dymitra Samozwańca.
Wielka smuta – Takim określeniem nazywano wewnętrzny kryzys polityczny, który nastąpił w Rosji po wymarciu dynastii Rurykowiczów
Rokosz – zbrojne wystąpienie szlachty przeciwko królowi zazwyczaj z powodu zagrożonych swobód albo przywilejów
Liberum veto – możliwość zerwania lub zablokowania obrad sejmowych przez pojedynczego posła, który nie zgadzał się ze zdaniem większości.
Złota wolność szlachecka – prawa i przywileje przysługujące szlachcie w Rzeczpospolitej w XVII wieku.
Barok – („przesadny”) epoka w dziejach sztuki, literatury i muzyki, która rozprzestrzeniła się w całej Europie w XVII wieku. Epoka baroku trwała do początków XVIII stulecia.
Sarmatyzm (kultura sarmatyzmu) – polska odmiana baroku, cechą charakterystyczną było połączenie elementów kultury zachodniej z elementami kultury wschodniej (przykładem wpływów wschodnich jest strój szlachecki).
Szlachta była przekonana o wyższości nad innymi stanami społecznymi
DATY
1610 r. – bitwa pod Kłuszynem
1634 r. – podpisanie pokoju w Polanowie
1648 r. – wybuch powstania kozackiego
1655-1660 r. – potop szwedzki
1660 r. – traktat pokojowy w Oliwie między Szwecją a Rzeczpospolitą
1672 r. – najazd Turków na Rzeczpospolitą oraz podpisanie upokarzającego traktatu w Buczaczu (oddanie Turkom dużego obszaru Ukrainy oraz coroczna danina dla sułtana)
1673 r. – bitwa pod Chocimiem (polska jazda pod dowództwem Jana Sobieskiego odniosła zwycięstwo nad armią turecką pod Chocimiem.)
12.09.1683 r. – bitwa pod Wiedniem
PRZYCZYNY POWSTANIA KOZACKIEGO NA UKRAINIE
– zmniejszenie liczby Kozaków na królewskim żołdzie;
– przymusowa polonizacja ludności na Ukrainie;
– narzucanie pańszczyzny
PRZYCZYNY WOJEN ZE SZWECJĄ
– chęć utrzymania wpływów na Bałtyku (uzyskanie kontroli nad handlem w tym regionie);
– władcy Rzeczpospolitej z dynastii Wazów nie chcieli się zrzec tytułu króla Szwecji.
JAKIE ZNACZENIE MIAŁA OBRONA JASNEJ GÓRY?
Obrona Jasnej Góry miała olbrzymie znaczenie moralne. Ksiądz Augustyn Kordecki nie poddał się i obronił klasztor. Pobudziło to Polaków do walki ze Szwedami o ojczyznę i swoją religię.
SKUTKI WOJEN PROWADZONYCH PRZEZ RZECZPOSPOLITĄ W XVII WIEKU
– duże starty w ludziach
– straty materialne (np. zrujnowane budynki)
– wzrost pańszczyzny (spowodowany brakiem ludzi do pracy)
– zaostrzono poddaństwo chłopskie (chłop nie mógł opuszczać swojego gospodarstwa)
– straty w bezcennych dział sztuki i księgozbiorów
– kryzys gospodarczy
OPISAĆ BITWĘ POD WIEDNIEM I JEJ ZNACZENIE
Bitwa pod Wiedniem została stoczona 12 września 1683 roku, przez połączone siły polsko- litewskie z austriackimi pod dowództwem króla Polski Jana III Sobieskiego. Dzięki znakomitemu dowodzeniu Sobieskiego armia turecka została rozbita. Straty po stronie Jana III Sobieskiego były znacznie mniejsze niż po stronie armii tureckiej. Za klęskę w tej bitwie sułtan skazał dowódcę sił tureckich na śmierć przez uduszenie. W ręce polskie wpadło bardzo dużo cennych łupów, część z nich można do dziś podziwiać w muzeach.
Bitwa pod Wiedniem była ostatnim zwycięstwem, która odniosła Rzeczpospolita w XVII wieku. Turkom nie udało się narzucić swojej religii Islam i przestali zagrażać Polsce.
POSTANOWIENIA POKOJU W OLIWIE
Co zawierał traktat?
– Rzeczpospolita uznała utratę większej części Inflant na rzecz Szwecji;
– Jan Kazimierz musiał zrzec się tytułu króla Szwecji.
