HISTORIA KLASA V DZIAŁ V. SPOŁECZEŃSTWO, WŁADZA, I KULTURA
ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPY
RYCERSTWO I SYSTEM LENNY
We wczesnym średniowieczu król, aby wynagrodzić swojego urzędnika lub wojowników nadawał mu ziemię wraz z ludnością chłopską. Taką ziemię nazywano lennem, a ten który ją otrzymał stawał się lennikiem (królewskim wasalem). Od momentu nadania ziemi to lennik (wasal) pobierał daniny od chłopów i sprawował nad nimi sądy.
Z czasem w zamian za służbę wojskową również możni lennicy zaczęli nadawać ziemię swoim lennikom. W taki sposób ukształtował się system lenny. Osoba nadająca lenno stawała się seniorem, czyli zwierzchnikiem lennika (wasala).
Obowiązki seniora: wspieranie i ochrona lennika.
Obowiązki wasala: wierność seniorowi, stawać do walki po dowództwem seniora, służenie radą (doradzać w ważnych sprawach).
Ci, którzy pełnili konną służbę w zamian za nadanie lenna zaczęto nazywać rycerzami.
JAK WYGLĄDAŁA CEREMONIA NADANIA LENNA?
Pierwsza część ceremonii – odbywał się hołd. Wasal klękał przed seniorem i przysięgał mu wierną służbę.
Druga część ceremonii – inwestytura, czyli senior przekazywał władzę nad lennem wasalowi. Symbolem tego aktu było wręczenie lennikowi włóczni lub chorągwi.
ŻYCIE CHŁOPÓW
Utrzymywali władcę, możnych i rycerstwo. Byli poza systemem lennym. W zamian za prawo do uprawiania ziemi chłopi musieli przekazywać panu wsi część plonów i wykonywać różne prace na jego rzecz.
RYCERZE
Rycerze spędzali wiele czasu na dworach seniorów i władców. Musieli odznaczać się odpowiednim zachowaniem czyli dwornością. Do zwykłych zajęć rycerzy należały uczty i polowania. Ważna też była miłość dworska. Rycerz ślubował swojej wybrance serca, że będzie jej wiernie służyć i dokonywać dla niej walecznych czynów.
Wpływ na kulturę rycerską miał Kościół, który potępiał nadmierne stosowanie przemocy w tym prywatne wojny i przypominał o najważniejszych zadaniach takich jak: obrona chrześcijaństwa, walka z poganami i muzułmanami, obrona słabszych i bezbronnych np. sierot, wdów.
Turniej rycerski
Turnieje były elementem kultury rycerskiej. Były rozrywką dworską oraz pozwalały ćwiczyć umiejętności przydatne w czasie wojny. Zmagania rycerzy oglądały pan i pani zamku ich goście czyli damy i rycerze.
Zamek rycerski
Zamki były budowane w miejscach utrudniających wrogowi napaść. Wznoszono je np. na wzniesieniach albo terenach otoczonych wodą.
Elementami zamku, który służyły obronie były wysokie mury obronne, podnoszony post, umocniona brama wjazdowa, baszta z której obserwowano okolicę.
Wyposażenie rycerza
Było bardzo drogie. Za pełne uzbrojenie i rumaka trzeba było zapłacić tyle, co za jedną wioskę z poddanymi.
Kto mógł zostać rycerzem?
Rycerzem mógł zostać tylko mężczyzna pochodzący z rycerskiej rodziny. Chłopak najpierw otrzymywał tytuł pazia, który przebywał na dworze seniora lub władcy. Musiał się uczyć obyczajów dworskich (uczył się usługiwać do stołu, grać na instrumentach). Następnie zostawał giermkiem. Musiał troszczyć się o uzbrojenie i konia, uczył się jazdy konnej i władaniem mieczem, wyruszał z na wyprawy wojenne z rycerzem, któremu służył.
Gdy opanował rycerskie rzemiosło pasowano go na rycerza. Była to uroczysta ceremonia. Giermek otrzymywał miecz wraz z pasem podczas mszy. Następnie składał przysięgę.
Kim byli trubadurzy? Wędrowni poeci i pieśniarze występujący na dworach.
ŚREDNIOWIECZNA WIEŚ
Życie ludzi w średniowiecznej wsi
Na początku średniowiecza w Europie Zachodniej prawie cała ludność zamieszkiwała wsie, dlatego, że miasta jeszcze nie odrodziły się po upadku, który nastąpił pod koniec starożytności. Ludność żyła w drewnianych chatach krytych słomą. Zajmowali się uprawianiem roli i zbieraniem plonów, które ledwo wystarczały im na przeżycie. Duże znaczenie w ich życiu miała pogoda, ponieważ zdarzały się długie okresy suszy i wtedy ludzie masowo umierali z niedożywienia, bo nie mieli co jeść.
Pory roku wyznaczały ludziom etapy prac na polu. Dzień zaczynał się o wschodzie słońca, a kończył o zachodzie, wtedy chaty oświetlały paleniska.
Gospodarstwem zajmowała się cała rodzina. Kobiety zajmowały się dziećmi, gotowały, robiły ubrania i zajmowały się hodowanymi zwierzętami, a chłopi uprawiali ziemię, wyrąbywali lasy i wytwarzali narzędzia.
Starsze dzieci pomagały dorosłym np. pasły zwierzęta.
Życie chłopów
W średniowieczu chłopi byli poddanymi, czyli ich gospodarstwa i oni sami należeli do panów (właścicieli majątków ziemskich – władców, biskupów, klasztorów, rycerzy). Za prawo do uprawiania roli, chłopi musieli płacić czynsz w postaci np. warzyw, drobiu, zboża. Również musieli przez wyznaczoną ilość godzin pracować na polach należących bezpośrednio do dworu. Taką pracę na rzecz władcy wsi nazywano pańszczyzną.
Chłopi podlegali władzy sądowniczej władcy. On lub jego urzędnicy karali poddanych za przestępstwa i rozstrzygali spory pomiędzy chłopami. Od władcy zależało czy chłop może opuścić wieś, albo zawrzeć małżeństwo (za dodatkową opłatą).
Czynsz i dziesięcina
Chłopi musieli płacić czynsz właścicielowi ziemi i Kościołowi. Na rzecz Kościoła oddawali jedną dziesiątą plonów. Taką daninę nazywano dziesięciną.
Czynsz to świadczenia składane właścicielowi ziemi przez chłopa. Najpierw chłop oddawał część plonów, a z czasem wprowadzono czynsz płacony w pieniądzu.
Jak rozwijało się rolnictwo?
We wczesnym średniowieczu rolnicy posługiwali się prostymi narzędziami wykonanymi z drewna. Narzędzia, sprzęty domowe, obuwie, odzież były wyrabiane w gospodarstwach. Z czasem wytwarzano nowe narzędzia wytwarzane z metalu i kupowane od miejskich rzemieślników. Najważniejszym był pług, który służył do orania ziemi głębiej niż wcześniej używane radło. Dzięki temu było więcej plonów. Prowadzono też inne sposoby uprawy ziemi, polepszające jakość.
Trzy stany
Pierwszą grupę stanowili duchowni, którzy mieli się modlić. Drugą grupę stanowili rycerze, którzy byli zobowiązani do służby wojskowej. Natomiast do trzeciej grupy należeli chłopi. Do nich należała praca fizyczna.
Grupy te z czasem zaczęto określać stanami. Każdy stan miał inne prawa. Przynależność do stanów była dziedziczona po rodzicach. Najważniejsi byli duchowni, następnie rycerze, a za nimi mieszczanie i chłopi.
Osadnictwo
Ponieważ wraz z postępem rolnictwa przybywało ludności wiejskiej, właściciele ziemscy zaczęli zakładać nowe wsie. Wyrąbywano lasy i osuszano bagna, aby na tych gruntach mogli się oni osiedlić. Osiedlający się tam chłopscy osadnicy domagali się lepszych warunków. Wywalczyli prawo do przekazywania uprawianej ziemi swoim dzieciom, stały czynsz oraz prawo do opuszczania gospodarstwa (po spełnieniu warunków).
Wspólnoty wiejskie uzyskiwały też samorząd czyli samodzielne decydowanie przez jakąś społeczność w sprawach jej dotyczących. Najważniejszym jego organem była ława wiejska. Był to sąd złożony z chłopów, którzy rozstrzygał sąsiedzkie konflikty i karał chłopów za niektóre przestępstwa.
ŚREDNIOWIECZNE MIASTO
Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego życie w miastach na jakiś czas zanikło. Z czasem ośrodki miejskie ponownie stawały się coraz większe i bogatsze. W końcu mieszkańcy zażądali powołania miejskich samorządów. Z czasem władcy zrozumieli, że bogate miasta będą wzmacniały potęgę ich krajów. Nadawano więc prawa gwarantujące samorządność i na takich prawach można było zakładać nowe miasta.
Do organu samorządu należała ława miejska, która sprawowała sądy (sądziła przestępców, rozstrzygała spory między mieszczanami) oraz rada miejska, która zarządzała miastem (uchwalała nowe prawa, nakładała i pobierała podatki, decydowała o wydatkach miasta).
Władze miejskie swój urząd sprawowali w ratuszu, czyli reprezentacyjnym gmachu w centrum miasta.
Jak wyglądało średniowieczne miasto?
Miasto otaczały mury obronne, które chroniły mieszkańców przed nieproszonymi gośćmi i rabusiami. Na noc zamykano też bramy miejskie. W obrębie murów było mało miejsca, dlatego miasta miały zwartą budowę i gęstą sieć ulic. W centrum znajdował się plac – rynek. Tam znajdował się ratusz i kościół parafialny. Przy rynku budowano kamienice najbogatszych mieszczan i tam też kupcy mieli swoje stragany.
W większych miastach budowano domy murowane, natomiast w mniejszych były drewniane. Na parterach domów znajdowały się warsztaty i sklepy, a na piętrze były izby mieszkalne.
Nieczystości wylewano na ulice lub gromadzono w otwartych zbiornikach. Brak higieny często prowadził do groźnych chorób, które powodowały śmierć mieszkańców.
Mieszkańcy miast
W dużym mieście mieszkańcy dzielili się na trzy kategorie. Najbogatszą i najmniejszą grupę stanowili patrycjusze. Należeli do nich kupcy i rzemieślnicy, którzy wyrabiali luksusowe towary np. ze złota. Oni zasiadali we władzach miejskich.
Najliczniejszą grupę stanowiło pospólstwo. Tworzyli je ubożsi kupcy i rzemieślnicy, właściciele warsztatów i domów.
Najbiedniejsi mieszkańcy określani byli mianem plebsu. Ludzie należący do tej grupy nie mieli praw miejskich i pracowali u kogoś. Mieszkali w wynajmowanych izbach. W tej grupie byli również żebracy, często chorzy, kalecy nie mogący pracować.
Kupcy i rzemieślnicy
Każdy rzemieślnik, który wykonywał swój fach musiał należeć do cechu (zrzeszenie łączącego osoby zajmujące się tym samym rodzajem rzemiosła), a kupcy łączyli się w gildie.
Młody człowiek, który chciał nauczyć się rzemiosła, najpierw pracował u mistrza jako uczeń, a następnie jako czeladnik. Tylko nielicznym udawało się zdać egzaminy i zostać mistrzem.
Uczeń – chłopak, który został oddany przez rodziców pod opiekę mistrzowi cechowemu. Mieszkał u mistrza, był jego sługą i pomagał mu w różnych zajęciach.
Czeladnik – po zdaniu egzaminu, uczeń zostawał czeladnikiem. Od tego momentu pracował u bogu mistrza w warsztacie.
Mistrz cechowy – aby nim być, trzeba było mieć swój warsztat, zdać kolejny egzamin i zostać przyjętym do cechu.
KOŚCIÓŁ I KULTURA NA ZACHODZIE EUROPY
Benedyktyni i Cystersi
Św. Benedykt na początku VI wieku założył pierwszą wspólnotę zakonną (zakon benedyktynów w południowej Italii na Monte Cassino). Ułożył zbiór zasad, według których toczyło się życie w klasztorze.
Zakon – wspólnota religijna, której członkowie poświęcają się służbie Bogu i żyją według ściśle określonych zasad spisanych w regule zakonnej.
Klasztor – budynek lub więcej budynków, gdzie mieszkają, pracują i modlą się zakonnicy.
Od XII wieku dużą rolę zaczął odgrywać zakon Cystersów. Z czasem pojawiły się także żeńskie zgromadzenia zakonne.
Gdzie zakładano klasztory i czym się zajmowali zakonnicy?
Klasztory benedyktynów i Cystersów zakładano zazwyczaj w miejscach odludnych (często na wzgórzach). Władcy nadawali zakonom majątki ziemskie, by ludzie żyjący wokół klasztoru ich utrzymywali. Zakonnicy zakładali sady, winnice, ogrody warzywne, stawy i warsztaty rzemieślnicze. Dzięki temu mieszkańcy uczyli się od zakonników nowych metod gospodarowania.
Benedyktyńskie zasady
Każdy dzień zakonnika był podzielony na czas modlitwy, pracy i odpoczynku. Za pracę uważano również czas na naukę. Klasztory posiadały zasobne biblioteki, w których zajmowano się teologią i pracą naukową.
Teologia – wiedza religijna na temat Boga, człowieka oraz prawd wiary i zasad postępowania z nich wynikających.
Praca w skryptorium
Do głównych zadań benedyktynów i cystersów należało ręczne przepisywanie ksiąg, które trwało bardzo długo. Zajmowano się tym w pomieszczeniach nazywanych skryptorium.
Każdy rozdział zaczynał się od inicjału, czyli pierwszej litery, która była bardzo okazała. Na marginesach ksiąg były dekoracje – bordiury.
Czym jeszcze zajmowali się zakonnicy?
Przy katedrach zakładano szkoły, a z czasem rozwinęły się uniwersytety. Nauczano w nich teologię, filozofię, prawo i medycynę. Nie wszyscy absolwenci uniwersytetów stawali się duchownymi. Pojawiały się zawody takie jak: lekarz, bankier, urzędnik, kupcy, wymagające innego wykształcenia.
Powstanie innych zakonów – Franciszkanie i Dominikanie
W XIII wieku powstały zakony franciszkanów i dominikanów (nazwy pochodzą od imion założycieli). Zakony te utrzymywały się z jałmużny składanej przez wiernych.
Dlatego nazywano je zakonami żebraczymi. Franciszkanie starali się docierać do większej liczby osób głosząc kazania prostym językiem, organizowali bożonarodzeniowe szopki i jasełka, uczyli pokory i ubóstwa.
Natomiast Dominikanie głosili wspaniałe kazania. Zakonnicy obydwu zakonów zajmowali się nauką, prowadzili szkoły i wykładali na uniwersytetach.
Jałmużna – dobrowolne ofiary składane przez wiernych
Katedra – najważniejszy kościół biskupstwa
Uniwersytet – rodzaj szkoły wyższej
STYL ROMAŃSKI I STYL GOTYCKI
W okresie średniowiecza rozwinęły się dwa style w architekturze i sztuce – romański i gotycki
STYL ROMAŃSKI
W XI wieku ukształtował się styl romański, który wywodził się z architektury karolińskiej.
Kościoły miały: grube i kamienne mury z ociosanych kamieni, masywne wieże, małe wąskie okna zwieńczone łagodnym łukiem.
styl romański – małe okna, grube mury, do budowy używano kamienia
STYL GOTYCKI
Gotyk rozwinął się w XII wieku. Nowe rozwiązania umożliwiły wznoszenie cieńszych i wyższych murów (z cegieł), ogromne okna wypełnione witrażami zwieńczone ostrym łukiem. Symbolem budowli gotyckich stały się strzeliste katedry. Na zachodzie i południu Europy wznoszono je z kamienia, a w Europie środkowej także w Polsce z czerwonej cegły.
styl gotycki – strzelistość, witraże, do budowy używano cegły lub kamienia
SPÓR CESARSTWA Z PAPIESTWEM
Co doprowadziło do upadku znaczenia papiestwa?
We wczesnym średniowieczu papież był zarówno głową Kościoła jak również władcą Państwa Kościelnego. Możne rody Italii decydowały o tym, kto zostanie biskupem Rzymu. Zdarzało się, że jednocześnie wybierano dwóch papieży. Konflikty prowadziły często do zbrojnych walk, co osłabiało powagę papieskiego urzędu.
Niemiecki władca Otton I w 962 roku, gdy zajął zbrojnie Rzym i odnowił Cesarstwo Rzymskie uzależnił od siebie papieża. Od tamtej pory prawie przez sto lat kolejni cesarze mianowali i usuwali z urzędu papieży według własnego uznania.
Rola biskupów i opatów
Papieże mieli niewielki wpływ na powoływanie biskupów i opatów, decydowali o tym władcy poszczególnych krajów (cesarz, królowie i książęta). Biskupi i opaci byli ważnymi dostojnikami państwa, a nie tylko duchownymi. Otrzymywali oni dobra ziemskie.
Nadanie tego majątku (inwestytury) dokonywał władca. Czasami zdarzało się, że możni kupowali godności kościelne od monarchów. W ten sposób dostojnicy duchowni przestawali się różnić od świeckich.
Biskupi i opaci mieli koło siebie własnych wasali, prowadzili wojny oraz spędzali czas na polowaniach i ucztach.
Inwestytura – nadanie majątku przez władcę
Świecki – czyli osoba niebędąca duchowną, niezwiązany z urzędami kościelnymi
Na czym polegał program odnowy kościoła?
W X wieku, w klasztorach benedyktyńskich narodził się ruch odnowy Kościoła. Głoszono, że wszyscy biskupi i opaci powinni podlegać papieżowi. Nie wolno więc przyjmować nadania godności kościelnych z rąk władców. Domagano się również zakazu kupowania stanowisk kościelnych, oraz by wszyscy duchowni przestrzegali celibatu. Papieże wprowadzili nowy sposób powoływania głowy Kościoła. Papieża mogli wybierać tylko kardynałowie (najważniejszy po papieżu dostojnik Kościoła katolickiego).
Żądania papieża Grzegorza VII
Papież Grzegorz VII zażądał od całego Kościoła wprowadzenia tych reform. Był przekonany, że papież jest ważniejszy od cesarza. Twierdził również, że wszyscy włącznie z cesarzami i królami muszą być posłuszni Papieżowi.
Celibat – osoby duchowne nie mogły zawierać związków małżeńskich
Sprzeciw przeciw papieżowi Grzegorzowi VII
Władca niemiecki Henryk IV oraz związani z nim biskupi sprzeciwili się papieżowi Grzegorzowi VII. W efekcie Papież obłożył władcę niemieckiego klątwą kościelną i monarcha został wykluczony z Kościoła, a jego poddani mieli obowiązek odmówić mu posłuszeństwa. Henryk IV stracił poparcie wielu niemieckich książąt, możnowładców oraz biskupów.
Pozorne pojednanie z papieżem
W 1077 roku Henryk IV udał się do Italii by pojednać się z Papieżem. Trzy dni władca musiał pokutować pod bramą zamku w Kanossie, gdzie przebywał papież. W końcu Grzegorz VII zdjął z Henryka IV klątwę, a on przyznał rację papieżowi słuszność w sprawie mianowania na stanowiska kościelne.
Henryk wrócił do Niemiec i znowu wystąpił przeciwko papieżowi. Doprowadził do wyboru innego papieża i zbrojnie wkroczył do Italii, by usunąć Grzegorza, a ten musiał uciekać z Rzymu, gdzie wkrótce zmarł.
Konflikt między papieżem a cesarzem ustąpił w 1122 roku, gdzie zawarto porozumienie w Wormacji tzw. konkordat wormacki.
Co postanowiono? Cesarz zgodził się, aby biskupi byli wybierani przez Kościół, ale zachował prawo do nadawania im majątków ziemskich, co dawało prawo do dalszego wywierania wpływu na wybór dostojników kościelnych.
Konkordat wormacki nie zakończył sporu między cesarstwem a papiestwem.
Konkordat – porozumienie między Kościołem katolickim a państwem
WYPRAWY KRZYŻOWE
Pielgrzymki do Palestyny
W średniowieczu mieszkańcy Europy często odbywali pielgrzymki do Palestyny zwanej Ziemią Świętą, którą później podbili Arabowie. Muzułmanie nie prześladowali chrześcijan i nie utrudniali im dostępu do Palestyny.
Inaczej było, gdy Tureccy seldżuccy podbili część Bliskiego Wschodu. Napadali oni na pielgrzymów i ich prześladowali.
Pomoc papieża
Pomocy udzielił im Papież Urban II. Wezwał chrześcijan z zachodniej Europy i rycerzy by odbili Palestynę. Miała to być zarówno pielgrzymka mająca na celu odpuszczenie kar za grzechy i zbawienie, jak również czyn zbrojny.
Podbicie Jerozolimy
W 1096 roku z zachodniej Europy wyruszyła wyprawa rycerska, którą nazwano wyprawą krzyżową (krucjatą), a uczestników – krzyżowcami . Nazwa pochodzi od przyszytych krzyży do szat. Po dwóch latach zdobywania twierdz muzułmanów w 1099 roku zdobyto Jerozolimę.
Na zajętych obszarach krzyżowcy utworzyli kilka niewielkich państw i objęli w nich rządy. Najważniejszym było Królestwo Jerozolimskie.
Państwa krzyżowców nie miały ludzi do obrony zdobytych ziem, tylko nieliczni osiedlali się w Palestynie. Zaczęto więc tworzyć zakony rycerskie. Trzy najważniejsze to: zakon Templariuszy, zakon Joannitów i zakon Krzyżacki.
Kolejne krucjaty
W Europie przeprowadzono jeszcze osiem krucjat, na czele z cesarzami i królami. Jednak nie udało im się pokonać muzułmanów na Bliskim Wschodzie.
Czwarta krucjata (1202-1204) odbyła się w Bizancjum. Krzyżowcy zdobyli Konstantynopol i ją ograbili z bogactw.
W 1187 roku sułtan Saladyn zjednoczył Turków i Arabów. Pokonał wojska krzyżackie i zdobył Jerozolimę oraz prawie cały obszar Palestyny. Krzyżowcy utrzymali kilka nadmorskich twierdz. W 1291 roku padła ostatnia twierdza krzyżowców na Ziemi Świętej – Akka.
W okresie wypraw krzyżowych i po upadku państw chrześcijańskich na Ziemi Świętej tylko kupcy nawiązali ściślejsze relacje z muzułmanami. Jeździli na Bliski Wschód po luksusowe towary i przewozili je do Europy. W okresie krucjat ukształtował się wzór średniowiecznego rycerza.
PRZYCZYNY I SKUTKI KRUCJAT
KRUCJATY – wyprawy krzyżowe
1095 rok – synod w Clermont (spotkanie dotyczące pierwszej krucjaty)
1096 rok – początek pierwszej krucjaty
1099 rok – powstanie Królestwa Jerozolimskiego
1291 rok – upadek Akki (ostatniej twierdzy krzyżowców na Ziemi Świętej)
Przyczyny: chęć wyzwolenia grobu Jezusa z rąk muzułmanów, chęć zasłużenia na zbawienie
Skutki: powstanie zakonów rycerskich, założenie państw przez krzyżowców
